Brezhoneg Bro-Vear

🡼

Al liester

Tangi YEKEL, gwengolo 2019

Pinvidik-kaer eo al liester en brezhoneg. Kement-se a degas Frañsis Favereau da soñj en e Yezhadur ar brezhoneg a-vremañ (1997, p.33) :

« Une des originalités essentielles du pluriel breton est sa polymorphie, le fait que non seulement le substantif admette le singulatif et le collectif, le duel, en plus du pluriel, mais que celui-ci se présente fréquemment sous diverses formes avec une infinité de nuances. »

Un toulladig linennoù war-lerc'h en deus ezhomm da resisaat avat eo pell ar vrezhonegerien d'implijet holl stummioù hag arlivioù al liester brezhonek :

« Il faut bien reconnaître, cependant, que l'usage courant se contente simplement le plus souvent d'opposer deux formes (singulier et pluriel, ou singulier et duel, ou singulatif et collectif) ; et l'on peut, à juste titre, remarquer que le 'foisonnement' des formes sur le papier se réduit à des oppositions simples ou binaires chez les locuteurs dans une majorité de parlers. »

[^] 1. Dibennoù al liester

Un toullad-mat a dibennoù zo en hom brezhoneg ha n'int ket dishañval-kaer deus ar peurrest deus Breizh-Izel : -où, -ed, -ien, -iz, -ier, -i, -ez, -on, -ent.

[^] dibenn -où (-ioù)

Homañ an hini eo a vez klevet ar muiañ. Emañ oc'h ober tremen 50% deus al liesterioù er Poc'her (Favereau, idem, p.35), 68% e Plougouskant (an Du, 2012, p.41). Evit hom brezhoneg e kle bezañ kement.

Sañset ne gaver an dibenn-se nemet evit komz deus traoù divuhez : mañchoù, lunedoù, uoù, stalioù, troioù, avionoù, vespaioù...

Koñstatiñ a ra an Du kement-se : « statistiquement on observe, par exemple, que les pl. en -(y)ó s'appliquent plutôt aux choses et ceux en -ed aux êtres vivants, mais ce n'est pas automatique » (idem, p.41). Skwerioù tadoù ha mammoù a ro. Gallet a reomp lakat kamaradoù ouzhpenn :

kamaradoù

Distagadur an dibenn -où eo [o] en Bear hag e Bro-Dreger dre vras :

botoù : boto ['boto]
lizheroù : lizéro [li'ze:ʁo]
trenioù : trègno ['tʁɛɲo]

Barrek eo avat da vezañ [u] pa vez ar soniad [u] er silabenn a-raok. Klevet a raer se da skwer evit louzoù, hag a c'hall bezañ distaget gant ar memes den louzou ['lu:zu] :

ul louzoù « da vont war ar maez » kwa

Peotramant louzo ['lu:zo] :

hag e roe louzoù din

Gerioù all a vez cheñch-dicheñch evel-se, a-wechoù gant [o], gwechoù all gant [u] :

roudoù : roujo ['ru:ʒo] ou roujou ['ru:ʒu]
podoù : poujo ['pu:ʒo] ou poujou ['pu:ʒu]
boutoù (boutures) : bouto ['bu:to] ou boutou ['bu:tu]

An distagadur [o] a seblant bezañ an hini stankañ memestra. Da skwer hon eus serret 8 gwech ar ger bodoù (rameaux), hag 8 gwech e klevomp [o] er fin, pe boujo ['bu:ʒo] pe boudo ['bu:do].

Prim-ha-prim e sachfomp an evezh war ar gerioù gouloù (lumière, en unander), distaget golo ['go:lo], ha goullo (vide), distaget goullo ['gulo] pe goullou ['gulu].

Gant ar gerioù roudoù, podoù, bodoù gwelet krec'hoc'h hon eus damwelet un tech kreñv a-walc'h da staoñekaat. Kat eo ar memes komzerez da lâret podoù gant ha hep staoñekadur :

podoù : poudo ['pu:do]

podoù : poujo ['pu:ʒo]

Sell aze un daolenn gant ar gerioù a achu gant -d. Kontet hon eus pet gwech en em gavont staoñekaet en hom c'horpus :

staoñekadur [-ʒo] staoñekadur ebet [-do]
roudoù 12 0
podoù 14 8
bodoù 6 3
pradoù 12 0
koadoù 7 0
bordoù 1 ['bɔʁtʃo] 4
rodoù 27 0
lunedoù 0 9
boutailhadoù 1 2
poltredoù 7 0
pezhiadoù 0 2
predoù 5 0
toufadoù 0 1
bagadoù 2 0
torkadoù 19 0
troadoù 0 2
ardoù 0 15
gidoù 2 0
abidoù 2 0
oadoù 5 0
bouledoù 5 1
tortadoù 0 2
kammadoù 5 1
bilhedoù 4 1
tedoù 1 3
partiadoù 0 3
tikedoù 4 0

Tri rummad a weler. Da gentañ ar gerioù staoñekaet bep tro (evel torkadoù). Goude ar reoù a vez staoñekaet a-wechoù, met pas ordinal (evel podoù). A-benn ar fin zo gerioù ha ne vezont ket staoñekaet gwech ebet : lunedoù, gerioù zo gant an dibenn -ad (partiadoù) ha pa vez un r a-raok d (ardoù, bordoù).

Staoñekaet e vez ar gerioù a achu gant an dibennoù -t pe -tr :

staoñekadur [-ʃo] staoñekadur ebet [-to]
botoù 0 56
postoù 17 0
pontoù 8 0
hentoù 53 0
prenestroù 20 0
lostoù 0 5
goestoù 10 2 ['gweʃto]
aksidantoù 2 0
butoù 1 0
mentoù 1 0
treustoù 9 0
chaosetoù 0 3
vizitoù 3 0
broñchitoù 1 0
chutoù 0 1
kartoù 0 16
kilometroù 2 0
montroù 4 0
sintroù 1 0
fetoù 2 0
poentoù 11 0
cheñchamantoù 1 0

En degouezhioù-se eo sklaeroc'h an traoù. Deus ar ger e vez ar staoñekadur bep tro pe ne vez ket tamm ebet. Un nemedenn hepken hon eus gant goestoù (boîtes), dastumet div wech gant ur staoñekadur hag ar soniad [t] delc'het.

Un dra eveek all, geriennoù zo a viro ar soniad [t] en ur staoñekaat :

butoù : butcho
vizitoù : vizitcho
fetoù : fetcho
broñchitoù : broñchitcho
kilometroù : kilometcho

E-se e vez dizanavezet en hom brezhoneg botoù boto ['boto] (chaussures) deus botoù botcho ['bɔtʃo] (bottes).

Ar gerioù a achu gant -zh a vez staoñekaet bep gwech el liester :

pezhioù : péjo
neizhioù : éjo
mouezhioù : mwéjo
torzhioù : torjo
tezhioù : téjo
brozhioù : brojo
yezhoù : yéjo
gwazhioù (ruisseaux) : gwajo

Hennezh diwezhañ en em dishañvala neuze deus an nemedenn gwazhioù gwazïo [gwa'zi:o] (veines).

Ar memes tra doue a c'hoari gant ar gerioù -vezh o dibenn :

devezhioù : déwéjo
bloavezhioù : blawéjo
nozvezhioù : nõzwéjo
beurevezhioù : boeréwéjo

Darn deus ar gerioù a achu gant -z a vez staoñekaet :

hiñvizioù : hĩvijo
rideozioù : ridèwjo
treuzioù : treujo
lojeizoù : lojèyjo

Darn all ne reont ket tamm ebet :

deizioù : déyo
betizoù : bètizo
iliz : ilizo
minotezoù : minotézo

N'eus ket nemet komzoù / komzioù a vez staoñekaet a-wechoù, gwechoù all ne vez ket.

Staoñekadurioù all a gaver war-lerc'h soniadoù all. Da skwer gant ar gerioù nevez-amprestet diwar ar galleg a achu gant ar soniad [k] :

tankoù : tãnkcho
krikoù : krikcho
fizikoù : fizikcho
chekoù : chèkcho
bankoù (banques) : bankcho

Pa c'hoazh geriennoù a achu gant ar soniad [m] pe [mp] :

lammoù : lãmcho
kambroù : kãmcho
timbroù : timcho
lampoù (lampes) : lãmcho

En eur-a-herie emañ c'hoazh an dibenn -où en implij. Sellit 'ta deus ar skwerioù-se : troñsoneuzioù, vitechoù (vitesses), entreprizioù, vañtouzioù, lesiveuzioù...

[^] dibenn -ed

Hervez an Du e vez kavet an dibenn -ed e 18% deus liesterioù Plougouskant.

Sañset e vez implijet evit an traoù bev : sourded, paotred, pichoned, amprevaned, feumeulezed, charolêzed, amploaiered, motared...

Kavet a raer anezhañ evit ar jentileoù broioù : Almanted, Golwaed (Gaulois), Amerikaned, Espagnoled, Arabed, Italianed, Japoneed, Beljed, Hollandeed, Malgached, Aljerianed...

Bezañ zo nemedennoù avat. C'hoazh emañ an dibenn-se en implij ha techet eo bremañ da vezañ implijet evit anvioù traoù divuhez : mitrailheuzed, lieuzed, moasonneuzed...

[^] dibenn -ien

11% deus liesterioù Plougouskant an hini eo (an Du). Sañset e kaver anezhañ evit an anvioù ajanted en -er pe -our : ambasaderien, inspekterien, dremenerien, notaerien, profeseurien, chomeurien (et chomajeurien), ouvrierien, estrañjourien, makizarien, sprinterien, maerien, plomberien, monteurien, fakteurien, volanterien, charkuterien, prizonierien, najeurien, brakonerien, foutbaleurien...

Gant al listennad kentañ-se e tiviner dija pegen stank eo implij an dibenn -ien. Deus pell eo hennezh an hini a vez implijet ar muiañ evit an amprestoù diwar ar galleg : asañseurien, mikrobien, amortiseurien, ar veloioù-moteurien, ordinateurien, bombarderien, trakteurien, frijiderien, koñjelateurien, bêgnwarien, deuchfoien, otokarien, dollarien, ekremeuzien...

Koñstatiñ a ra Favereau eo « direizh un tamm bihan » liester ar gerioù en -eg (idem, p.40) :

beleg ➜ beleien
amezeg ➜ amezeien
genaoueg ➜ genaoueien
gwenneg ➜ gwenneien

Evit ar gerioù a achu gant -z pe -zh e vez bep gwech ur staoñekadur en [ʒ] :

Frañsizien : vrãsijen
Anglizien : ãglijen
marmouzien : marmoujen
nizien : nijen
lakizien : lakijen
ekremeuzien : ékrémeujen
targizhien : targijen
mitizhien : mitijen

[^] dibenn -iz

Servijet a ra da anviñ tud ur vilajenn, ur gêr, ur vro. Sell aze skwerioù dastumet ganimp : Leoniz, Beariz, Tregromiz, Trezelaniz, Bodlezaniz, Gwenezhaniz, Pradiz...

War-draoñ e teu an implij anezhañ avat.

[^] dibenn -ier

Ral eo an dibenn-se hag adkavet e vez en un toulladig gerioù :

kraou ➜ krevier
poentenn ➜ poentinier
sac'h ➜ seier
saro ➜ sareier
gaou ➜ gevier
kazh ➜ kizhier : kijer
bazh ➜ bizhier : bijer

Remerkiñ a raer gant an daou skwer diwezhañ staoñekadur ar gerioù gant -z ha -zh.

[^] dibenn -i

Ral eo an dibenn-se ivez.

bleiz ➜ bleidi
karr ➜ kirri
kog ➜ kigi
polez ➜ polizi
gwiz ➜ gwizi
gast ➜ gisti
kenderv ➜ kendirvi
drask ➜ driski

Un toullad mat a cheñchamantoù bogalennoù diabarzh emañ oc'h ober an dibenn -i.

[^] dibenn -ez

Distaget e vez [e] ha bihan bihan eo al listennad gerioù :

roue ➜ rouanez : rouãné (rois)
ael ➜ aelez : èlé
aotrou ➜ aotrounez : otrõné
gwreg ➜ gwragez : gwragé
ti ➜ tiez : tié

E bro Vear e klevomp tier ['ti:əʁ] pe tiez ['ti:e] deus an dud. Hervez Favereau, « tier est une évolution (par rhotacisme) de tiez maisons » (idem, p.42).

[^] dibenn -on

Ne vez ket kavet nemet en ur gerienn bennaket :

laer ➜ laeron
gad ➜ gedon

[^] dibenn -ent

N'eus ket nemet ur skwer diouti :

kar ➜ kerent

[^] 2. Liesterioù diabarzh

Hervez Yann an Du, « une vingtaine de noms ont un pl. interne, par exemple yar 'poule' pl. yér ; kader 'chaise' pl. kéder ; kawell 'berceau' pl. kéwell » (idem, p.41). Sell aze al lodenn vrasañ deus ar reoù hon eus serret :

louarn ➜ lern
kroc'hen ➜ krec'hen
maen : min ➜ mein
yar ➜ yer
kazeg ➜ kezeg
dant ➜ dent
sant ➜ sent
kordenn ➜ kerden
krogenn ➜ kregin
houarn ➜ hern
askorn ➜ eskern
dañvad ➜ deñved
troad ➜ treid
roc'hell ➜ rec'hell

[^] 3. Liesterioù dishañval

Aze e vez komzet deus « deux mots d'origine différente [étant] en opposition singulier / pluriel » (idem, p.34) :

ki / chas
den / tud
buoc'h / saout
porc'hell ha kochon / moc'h

[^] 4. Liesterioù doubl

War geriennoù zo e vez doublet merk al liester, gant un arliv ster. C'hoari a ra kement-se gant un toullad anvioù-stroll evel stered :

ar stered (les étoiles) / ur steredenn (une étoile) / steredennoù (un nombre limité d'étoiles)

e veze gwelet muioc'h a stered gwezhall

ar jeneral 'neus ket nemet div steredenn

ne oa ket bet steredennoù

Ur skwer all zo gant andouilh :

andouilh (de l'andouille) / un andouilhenn (une andouille) / andouilhoù (des andouilles) / andouilhennoù (des andouilles, fig.)

a goude e veze laket an andouilh da vogediñ 'ba 'r siminal

un andouilhenn vat

an andouilhoù a vije laket 'ba... 'ba ar chiminal

an andouilhennoù-se

Ul liester doubl botoùioù zo evit botoù :

botez (chaussure) / botoù (paire de chaussures) / botoùioù (des paires de chaussures)

Hañval eo seblant bezañ an traoù evit botchoù :

°botchenn ➜ botchoù (paire de bottes) / botchoùioù (des paires de bottes)

Muioc'h dic'hortoz, prad en deus ul liester doubl pradoùioù e-kichen al liester simpl pradoù, hep diferañs a ster deus gwelet :

prad (pré) / pradoù (des prés) / pradoùioù (des prés)

Ur skwer bennaket hon eus ivez gant daou liester doubl kichen-ha-kichen, unan en -où (-oùioù) hag egile en -eier. Da skwer loeroù :

ul loerenn (un bas) / ul loeroù (une paire de bas) / loeroùioù (des paires de bas) / loereier (des paires de bas)

ul loerenn

loeroù disparet

evel al loerouioù ma kerez

loereier

Memes tra gant bragou :

bragou (pantalon) / bragoùioù (des pantalons) / brageier (des pantalons)

Evit an Du (idem, p.397) en deus ar ger « park » ul liester « strizh » parkoù hag « amstrizh » parkeier. Dre vras eo gwir evit ar skwerioù hon eus :

kas ar saout d'ar parkoù pell

hag ar parkoù, n'emaint ket aze an hanter dioute ken

petra ac'h ae da gerc'hat 'ba ar parkeier

se a veze troc'het 'ba 'r parkeier, laket da sec'hañ ha devet goude

Gwelet a ra Melani Jouitto (pennad Doubles pluriels) gant an dibenn -où el liester doubl tudoù « une marque hypocoristique ». Dam da se e ra ar vartezeadenn e c'hallfe bezañ « -où dans les composés de double pluriel un pluriel hypocoristique ».

Da notenniñ zo n'hon eus ket serret liester ebet en -igoù.

[^] 5. Liesterioù ar gerioù kompozet

Deus ma vo gwelet ar ger kompozet evel daou c'her staget pe evel ur ger hepken e vo merk al liester pe war ar ger kentañ pe er fin-tout :

skubelennoù-bezv

pothouarnioù

Ur skwer deus ar c'hentañ hon eus gant an amprest digant ar galleg otokar / oto-karr :

otokarien

otoioù-karr

An hini kentañ, otokar, zo gwelet evel ur ger e-unan gant ar c'homzer ha dont a ra dibenn al liester -ien er fin-tout. An eil zo gwelet evel daou c'her staget, oto ha karr, ha dre-se emañ merk al liester -où war ar ger kentañ oto.

Remerkiñ a ra Favereau (idem, p.48) penaos « si le second substantif a un sens dénombrable, il peut alors se mettre au pluriel » :

togoù-touseged
veloioù-moteurien
mouchoueroù-godelloù

Ar pezh n'eo ket gwir ma n'haller ket diniveriñ an eil tamm :

poulloù-dour
avaloù-pin
taolioù-gwenan

Etre daou e vez ar brezhoneg a-wechoù emezañ. Ar pezh hon eus gwelet ivez :

rodoù-kirri

toulloù-kirri

ahelioù-karr

[^] 7. Anvioù stroll

Evit achuiñ e vo plêet gant an anvioù-stroll. Degas a ra Jouitto da soñj : « ils ne portent pas de marque morphologique du pluriel mais sont tous syntaxiquement pluriels » (Al liester).

Sell aze ur renabl da vezañ derc'het evit hom c'horpus : arc'hant, mailh, douar, laezh, esañs, ed, kig...

an arc'hant euh... zo ezhomm, neseser eo, met n'eus ket ezhomm da serriñ anezhe

a-blasoù e vez mailh hag e vez ezhomm da dennañ anezhe kuit kua

adlaket an douar en o flas

al laezh, ya, a bep sort traoù a vez graet gante peogwir bremañ e vez graet... poultr laezh a vo graet gante ivez

manet zo re a esañs gante, ret eo deviñ anezhe

Kar an ed a vije ret kas anezhe d'ar solier alies.

e veze kig ampoezonet gantañ hag e skoe anezhe war an hent