Brezhoneg Bro-Vear

🡼

Anvioù-gwan raklakaet

Tangi YEKEL, gwengolo 2019

Estroc’h evit an anvioù-gwan pegementiñ ha petvediñ, ar fraksionoù hag un implij dibar deus an derez uheloc’h hag an derez-uhelañ, n’eus nemet un toulladig anvioù-gwan barrek da vezañ laket dirak an anv-kadarn : berr, gwall, gwir, kozh, paourkaezh, astez (?).

[^] 1. Berr

Ral eo dezhañ en em gavet raklakaet. Dastumet hon eus an droienn-se, hep kemmadur dre-vlotaat gant komzioù, hag-eñ eo gortozet :

e berr komzioù

En ur skwer all ec'h adkavomp anezhañ :

Hemañ 'neus berr alan.

[^] 2. Gwall

Barrek eo gwall, distaget [gwɛl], da vezañ adverb pe anv-gwan, raklakaet hepken en hom c'horpus. Deus an degouezh en devo un dalvoudegezh gwashaat (mauvais, méchant) :

ur gwall blac'h

N'eo ket ur gwall baotr.

gwall amzer a ra

hennezh eo bet ur gwall afer koll anezhañ

Se zo ur gwall afer.

se n'eo ket gwall dra ma 'teus tapet un taol-heol

Pe un dalvoudegezh gwellaat (excellent, super) :

eñ a oa ur gwall gamarad da Jean

ur gwall chaseer

Ordinal en em gavo an anv war-lerc'h kemmet (kemmadur dre-vlotaat).

Pa vez unsilabennek an anv en em stag gwall dioutañ evit dougen an taol-mouezh :

ur gwall blac'h : gwêl blac'h ['gwɛlblɑx]

[^] 3. Gwir

Ne vez ket raklakaet gwir alies dirak an anv. N'hon eus ket nemet div skwer anezhañ klevet e div frazenn hañval gant ar memes den :

marteze aze 'h eo gwir brezhoneg

marteze eo ur gwir brezhoneg eo evel-se met ne oaran ket

Notenniñ a reomp aze n'eus kemmadur dre-vlotaat ebet war-lerc'h gwir, hag-eñ zo sañset.

[^] 4. Kozh

Hennezh eo an anv-gwan a vez implijet an aliesañ dirak an anv-kadarn.

[^] Ster

Ster kentañ an anv-gwan kozh raklakaet eo ancien, vieux :

pa eo bet dilojet kozh paperoù

e oa muriet gwechall gant eu... kozh mein

n'eus ket kozh botez koad ken kement ne gav ket he far

... e viran kement kozh traoù zo tout

e lakez ur c'hozh sac'h dindan da revr pe... pe ur c'hozh karton

kozh traoù a veze boutet e-barzh

Alies-a-wech e klevomp brezhonegerien gozh oc'h ober fent gant troiennoù lec'h emañ kozh raklakaet :

kozh traoù eveltomp

kozh traoù distumm

kozh tud kozh 'ba 'n ti

kozh merc'hed kozh

kozh paotr kozh

Evit komz deus tud hep par, célibataires, emañ kozh dirak ha yaouank war-lerc'h an anv. Dre-se e vez krouet ur c'hemm ster vieil homme/femme jeune :

kozh paotr yaouank

kozh paotred yaouank

kozh plac'h yaouank

kozh merc'hed yaouank

Eil ster kozh raklakaet zo ur ster gwashaat. Diwar-benn traoù e vo implijet, troet gant maudit, fichu, sale :

e veze kozh chistr

kozh filmioù, ur pec'hed sellet dioute

ar c'hurun eo gant ar c'hozh telefon-se

un tamm kozh gardenn eno

kozh douar

ar c'hozh paperoù

Diwar-benn loened ivez :

ar c'hozh sparfelled-se

kozh ki

kozh ki brein

kozh kazh

Hag evel-just diwar-benn an dud :

proprañ tra zo gant ur gozh louskenn ?

emañ o c'haloupat adarre evel ur c'hozh kailhoustenn

kozh kac'herien

ur gozh raskenn

selaou ar c'hozh hini o kaozeal

Gras dezhañ e vez savet un toullad-mat a bouilhoù hag a gunujennoù :

Kozh kac'her ya. Beñ, kozh hini, y a pas moyen d'avoir plus mauvais. Kozh hini ya. Kozh tra quoi. Kozh vachin ha traoù evel-se...

Kozh ribot !

Kozh seurezed brein !

c'hwi, kozh c'hast, 'peus ampoezonet ho ten

Kozh machin ridet !

Kozh klukenn !

Kozh gwerc'hez !

Un droienn stank a vez klevet, kozh traoù (choses de peu de valeur), evit komz deus traoù, loened pe tud :

Kozh traoù du

ni a gleve bern kozh traoù evel-se

kozh traoù distumm

sevel diwar kozh traoù

Gouez da Velani Jouitto e weler e frazennoù zo an anv-gwan kozh « sans sémantique d'ancienneté aucune » pennad kozh- :

me ne sellan ket deus ar c'hozh traoù a vez warni

Aze emañ kozh traoù evit keloioù dister ar journal.

Evit an traoù lâret eo an droienn kaoz kaozioù an hini a vez implijet (paroles de peu de valeur, balivernes) :

kozh kaozioù

ne dalv ket ar boan lâret kozh kaozioù

kozh kaozioù direvret

selaou kozh kaozioù gant hennezh aze

[^] Kemmadurioù

War-lerc'h kozh e vez graet ur c'hemmadur dre-vlotaat ur wech an amzer, gant gerioù o komañs en g-, gw- ha m-.

g/c'h : kozh c'hast
kozh c'hast

gw/g : kozh wezenn
kement kozh wezenn a gave

m/v : kozh vachin
ar c'hozh vachin-se !

Met ne vez ket graet ordinal :

Kozh machin ridet !

Kozh gwerc'hez !

kozh merc'hed kozh

un tamm kozh gardenn eno

kozh gisti

Bezañ hon eus ivez ur skwer hepken deus ur ger o komañs en k- kemmet, krampouezhenn :

ur gozh grampouezhenn louedet, ha ne oa ket hanter-lardet

Kemmañ a ra an anv-gwan kozh war-lerc'h ar ger-mell (ar pe ur) pa vez raklakaet. Disheñvelaat a ra Jouitto « deux usages de mutation, qui révèlent potentiellement deux structures différentes pour l'adjectif kozh- antéposé ».

Degouezh kentañ, « l'adjectif mute selon le genre du nom qui le suit ». Dre-se e vo klevet alies-a-wech ar stumm kemmet gozh evit an anvioù benel :

ar gozh raskenn-se

hoñ a oa ur gozh louskenn evel e vez lâret

hag aze 'na ur gozh kamaradez

ur gozh grampouezhenn louedet, ha ne oa ket hanter-lardet

ar gozh oto

En anvioù-lec'h e vez kavet alies ivez :

Ar Gozhkêr

Ar Gozh Wern

Ar Gozh Gwengamp

Eil degouezh, evit an anvioù benel hepken, « kozh- mute comme si le nom qui le suit était masculin ». Aze neuze, « la lecture est toujours péjorative » :

Ur c'hozh klouarenn !

Arru on ur c'hozh vachin !

ur c'hozh kailhoustenn

neuze 'da gwelet ur c'hozh oto gozh

Diwar-se e kloz-hi evel-henn : « comme la lecture obligatoirement péjorative est signalée par le décalage de mutation (C'H devant un nom féminin), il existe une stratégie péjorative pour les noms féminins dont il n'existe pas d'équivalent pour les noms masculins ».

[^] Distagadur

Notenniñ a ra Yann an Du « une différence de timbre de la voyelle » etre kozh raklakaet [ko̞s] ha kozh dreklakaet [kos] (2012, p.45). N'omp ket kat evit ar poent da lâret pe eo gwir pe n'eo ket.

Deus e du e remerk Jul Gros eo berroc'h ar vogalenn pa vez kozh raklakaet, ar pezh a glevomp ivez (TDBP, 1989, p.278).

[^] Taol-mouezh

Pa vez raklakaet dirak ur ger unsilabennek e toug kozh an taol-mouezh, evel gwall. Evel-se e teskriv Jul Gros ar fenomen (idem, p.278) :

« koz (avec O bref), placé devant un nom, s'attache à lui pour faire partie phonétiquement de ce mot. Si le nom a plusieurs syllabes, il garde son accent tonique propre. Mais si le nom n'a qu'une syllabe, c'est koz qui porte l'accent tonique. »

kozh ti : kos ti ['kosti]

kozh traoù : kostrèw ['kostʁɛw]

kozh tra : kostra ['kostra]

Koulskoude e teu un tamm douetañs dimp da heul ar frazenn dindan hag unan bennaket all. War an anv gast kemmet emañ an taol-mouezh, sur ha n'eo ket marteze :

c'hwi, kozh c'hast, 'peus ampoezonet ho ten

Daoust hag-eñ e c'hall an nen lakaat an taol-mouezh war gerioù unsilabennek a-wechoù, evit pouezañ warnañ ? Nemet ha levezon ar galleg an hini a vefe ?

[^] Ereadurezh

D'achuiñ al lodenn-mañ, notennomp eo barrek kozh raklakaet ha dreklakaet da doareañ asambles ar memes anv-kadarn :

kar ar c'hozh bouc'h kozh-se

neuze 'da gwelet ur c'hozh oto gozh

kozh karrigell gozh

[^] 5. Paourkaezh

Ordinal e vez kavet an anv-gwan-se, distaget ['po̞kəs], dirak an anv. A-wechoù en do un dalvoudegezh gwashaat, disprizius :

paourkaezh den

paourkaezh tud

paourkaezh loukez

Ha gwechoù all un dalvoudegezh hipokoristik, maget gant an druez :

eñ oa marvet, paourkaezh den

glizh-veure war al leur a lake ar paourkaezh kouer seder

Ar paourkaezh kazeg ne fiñve tamm ebet

paourkaezh bugale

Ne vez ket kemmet an anv war-e-lerc'h.

[^] 6. Astez ?

Ar ger astez ne vez kavet nemet raklakaet en hom c'horpus. Kevreañ a ra Favereau anezhañ en e c'heriadur en linenn da lastez (immonde), gant an l kentañ o vont a-raok, ha d'an adverb asez (assez). Ur skwer dioutañ a ro :

ul lastez aotrou (& un astez /'astɛz\ / péjorativement : espèce de petit monsieur)

Un toulladig skwerioù hon eus-ni dastumet :

aze e veze graet un tamm astez uzin hag e veze bleud ha traoù

fleur-goukoug, dam hola, gant un astez euh... ben clochette

un astez louzaouenn

hennezh zo un astez louzoù, n'eo ket ?

un astez melchon eo

N'en deus ket astez un arliv gwashaat en hom skwerioù. Troet e c'hall bezañ gant une espèce de. N'eus kemmadur ebet war-e-lerc'h.

Met daoust hag-eñ hon eus aze un anv-gwan ? N'omp ket sur-kaer a gement-se.

[^] Skwerioù ouzhpenn

Kozh kac'her.

me a gollfe ma skiant gant ar c'hozh telefon-se

hag e oa arri ur c'hozh serjant

kozh paperioù !

kozh fardaj

N'eus ket kozh botez ebet ken na gava ket he far.

Ober kozh kroc'hen.

me oa o c'hortoz ar c'hozh ki-se d'arruout

ur charre gant ar c'hozh feuilhennoù-se

me 'meus charre gant ar c'hozh person-se

kozh boestoù

petra a c'hoari d'ar c'hozh moasonneuz-mañ emezañ

ur c'hozh ti

ar c'hozh oto

kozh brezhoneg

kozh tud

daou gozh gisti

petra a c'hoari gant ar c'hozh raskenn-se 

arru eo faegegek ganin gwelet ar c'hozh robenn-se

ar c'hozh erc'h brein-mañ

ma c'hozh botoù

'teus ket ur c'hozh botchoù du ganin 

ar c'hozh vachin-se !

« kozh koukoug, kozh koukoug »

amañ 'ba ar Frañs e oa kozh kazernioù...

hemañ n'eo ket aezet ar c'hozh kreion moarvat

kozh kontillier