Brezhoneg Bro-Vear

An derez-uhelañ

Tangi YEKEL, c'hwevrer 2017

Kas a reomp al lenner etrezek pennad al lec'hienn Arbres evit ur studiadenn ledanoc'h.

• 1. Stummañ an derez-uhelañ
• 2. Stummañ an derez-uhelañ gant muiañ
• 3. Derez-uhelañ en tu-raok
• 4. An derez-uhelañ hag an adverb
• 5. Substantivañ an derez-uhelañ
• 6. Al lavarennoù emboestet
• 7. Frammoù gant an derez-uhelañ

[^] 1. Stummañ an derez-uhelañ

Stummet e vez an derez-uhelañ en ur lakaat an dibenn -añ d'an anv-gwan :

Ne oaran ket deus an daou-mañ pehini eo an hini fentusañ. (Je ne sais pas lequel des deux est le plus amusant [ridicule].)

• 🔗 Ne oaran ket deus an daou-mañ pehini eo an hini fentusañ.

  [waʁã kət tøz ən 'dɔw mã 'pini he̞ ən 'ni fɛn'tusã]

  Je ne sais pas lequel des deux est le plus amusant [ridicule].

  Gant : plac'h, ganet e 1925 e Bear, o chom e Trezelan (Bear), marvet e 2021.

  Dastumer : Riwal

Evel gant an derez-uheloc'h ec'h a kensonenn diwezhañ an anv-gwan war galetaat ordinal :

kozh kos ➜ koshañ kosã

• 🔗 an hini koshañ eo an hini a oan

  [n:i 'kosɑ̃ hɛ n:i wɑ̃n]

  c'était le plus vieux que j'étais

  Gant : Ifig ar Bihan, ganet e 1915 e Bear, o chom e Bear, marvet e 2012, tud bet ganet e Bear /.

  Dastumer : Tangi

kapabl kapap ➜ kapaplañ kapapã

• 🔗 an hini kapapañ

  [ni ka'pɑpɑ̃]

  le plus fort, le plus costaud

  Gant : Ifig ar Bihan, ganet e 1915 e Bear, o chom e Bear, marvet e 2012, tud bet ganet e Bear /.

  Dastumer : Tangi

febl fêp ➜ feplañ fêpã

• 👂 🔗 ya, ar bevarvet on deus ar vandenn, ha me a oa an hini feblañ

  [ja bɛ'wɑrvɛd ɔ̃ de 'vɑ̃ndən a me wa n:i 'fɛpɑ̃]

  oui, j'étais le quatrième de la bande, et moi j'étais le plus faible

  Gant : Michel Talgen, ganet e 1951 e Plûned, o chom e Bear, tud bet ganet e Plûned.
  Brezhoneg brav ha distaget evel tud kozh-kozh, distummañ a ra geriennoù avat.

  Dastumer : Tangi

prim prum ➜ primañ prummã

• 🔗 ar primañ ma 'meus gallet

  ['prymɑ̃ mɑ møz 'gɑlət]

  le plus vite que j'ai pû

  Gant : Lusiena ar C'harluer, ganet e 1928 e Bear, o chom e Bear, marvet e 2021, tud bet ganet e Tonkedeg / Plûned.

  Dastumer : Tangi

Evel-henn e lâr Favereau (1998, p. 89) : « les mêmes remarques s'appliquent concernant L, N, R : uhellañ, finnañ, kaerrañ (mais on écrit uhelañ, finañ, kaerañ… en « peurunvan ») » :

ker kér ➜ kerañ kérrã

• 🔗 ar reoù gerañ

  [rew 'ge:rɑ̃]

  les plus chers

  Gant : Lusiena ar C'harluer, ganet e 1928 e Bear, o chom e Bear, marvet e 2021, tud bet ganet e Tonkedeg / Plûned.

  Dastumer : Tangi

uhel uel ➜ uhelañ uèllã

• 👂 🔗 an eil poent uhelañ zo 'ba en Bear eo aze

  [ˈne̞jpwe̞n y’ɛlɑ̃ zo ban ’bear hɛ ’ɑhɛ]

  le deuxième point le plus haut de Bear, c'est là

  Gant : Roje Dollo, ganet e 1932 e Bear, o chom e Bear, marvet e 2019, tud bet ganet e Bear / Bear.
  Selaou a ra an abadennoù brezhonek er radio.

  Dastumer : Tangi

bihan bien ➜ bihannañ biãnnã

• 🔗 an hini bihanañ oa ivez

  [ni: bi’ɑ̃nɑ̃ wa iə]

  c'était le plus petit aussi

  Gant : Selina Jagin, ganet e 1920 e Bear, o chom e Bear, marvet e 2015.

  Dastumer : Tangi

Anvioù-gwan zo o dez ur gensonenn vut er fin hag a chom mut en derez-uhelañ, evel en derez-uheloc'h :

nevez néwé ➜ nevesañ néwéã

• 🔗 an nevezañ

  [ne’weɑ̃]

  le plus récent

  Gant : Lusiena ar C'harluer, ganet e 1928 e Bear, o chom e Bear, marvet e 2021, tud bet ganet e Tonkedeg / Plûned.

  Dastumer : Tangi

skañv skã ➜ skañvañ skãã

• 👂 🔗 tap an hini skañvañ

  [tɑp ni: 'skɑ̃ɑ̃]

  prends le plus léger

  Gant : Roje Dollo, ganet e 1932 e Bear, o chom e Bear, marvet e 2019, tud bet ganet e Bear / Bear.
  Selaou a ra an abadennoù brezhonek er radio.

  Dastumer : Tangi

Stummioù direizh an derez-uhelañ a glot gant reoù an derez-uheloc'h :

mat ➜ gwelloc'h / gwell ➜ gwellañ
kalz ➜ muioc'h ➜ muiañ
fall ➜ gwashoc'h ➜ gwashañ

[^] 2. Stummañ an derez-uhelañ gant muiañ

N'hon eus ket nemet ur skwer evel-se e tout hom c'horpus :

muiañ skañv (les plus légères)

• 👂 🔗 Traoù skañv, muiañ skañv d'ober evite quoi. Ya, ne oa ket a voaien da lakat anezhe da... da dougen sac'hadoù traoù ha traoù evel se, se ne oa ket a voaien d'ober ma vije, ma vije ur c'hant e-barzh, quoi. Cinquante kilos. Se a vije start dezhe quoi.

  Trèw skañ, muañ skañ d’or witè quoi. Ya, oa ke vwoien de lake nè de... de dougen sahado trèw a trèw vesé. Sé oa ke vwoien d’or, ma vijé, ma vijé er han bars quoi. Cinquante kilos. Zé vijé start tè quoi.

  Des choses légères, plus légères à faire. Oui, on ne pouvait pas les mettre à... à porter des sacs de choses et tout, ça on ne pouvait pas, si les sacs pesaient cinquante kilos. Ça c'était difficile pour sûr.

  Gant : plac'h, ganet e 1925 e Bear, o chom e Trezelan (Bear), marvet e 2021.

  Dastumer : Riwal

Ar skwer-mañ zo da geñveriñ gant skañvañ bet meneget a-raok. Deus gwelet n'eo ket techet hom brezhoneg d'implijet frammoù a-sort-se gant muiañ dirak an anv-gwan. Jouitteau, da heul akademiezh ar brezhoneg en 1922, a lâr eo « techet brezhoneg Treger d'ober gant perifrazennoù gant muiañ. »

A-hend-all n'hon eus ket skwer ebet deus derez-uhelañ an anv-gwan-verb, na skwer ebet gant muiañ a-raok pe goude an anv-gwan-verb.

[^] 3. Derez-uhelañ en tu-raok

Kalz aliesoc'h evit an derez-uheloc'h e vez kavet an derez-uhelañ a-raok d'an anv. Darn anezhe a vez kavet stank er plas-se : gwellañ, kentañ, diwezhañ, muiañ…

fallañ toull zo (le pire trou qui soit)

• 🔗 fallañ toull zo

  ['vɑlɑ̃ tul zo]

  le pire trou qui soit

  Gant : Lusiena ar C'harluer, ganet e 1928 e Bear, o chom e Bear, marvet e 2021, tud bet ganet e Tonkedeg / Plûned.

  Dastumer : Tangi

koshañ hini 'meus soñj diouti eo ma mamm-gozh (la personne la plus ancienne dont je me souvienne est ma grand-mère)

• 👂 🔗 koshañ hini 'meus soñj diouti eo ma mamm-gozh

  ['ko:zɑ̃ 'hini møz ʒɔ̃:ʒ djɔ̃ti hɛ mə vɑ̃m'go:s]

  la personne la plus ancienne dont je me souvienne est ma grand-mère

  Gant : Roje Dollo, ganet e 1932 e Bear, o chom e Bear, marvet e 2019, tud bet ganet e Bear / Bear.
  Selaou a ra an abadennoù brezhonek er radio.

  Dastumer : Tangi

brasañ devezh 'tije e renkez sevel en noz c'hoazh (la plus grande journée que tu avais tu devais encore te lever la nuit)

• 🔗 ???

  Dastumer : Tangi

serjant, divalavañ hini zo prest a-walc'h (le sergent, c'est presque [le grade] le plus minable)

• 👂 🔗 serjant, divalavañ hini zo prest a-walc'h

  ['sɛɹʒɑ̃n divaˈlo:ɑ̃ 'hi:ni zo pɹe̞st ə'wɑx]

  le sergent, c'est presque [le grade] le plus minable

  Gant : Lusieñ Minous, ganet e 1926 e Brelidi, o chom e Bear, marvet e 2024, tud bet ganet e Sant Laorañs / Koadaskorn.

  Dastumer : Tangi

eñ 'h eo da gwellañ plas emezañ (ça c'est ta meilleure place disait-il)

• 👂 🔗 eñ 'h eo da gwellañ plas emezañ, bezañ en plein air o labourat

  [he̞̞: hɛ də ’gwɛlɑ̃ plɑs meɑ̃ ’beɑ̃ plɛ’nɛr la’bu:rat]

  ça c'est ta meilleure place disait-il, être à travailler en plein air

  Gant : Ifig Raoul, ganet e 1933 e Bear, o chom e Bear, marvet e 2020, tud bet ganet e Bear / Sant Eler.
  Marc'hadour machinoù oa, bet 'neus labouret partout 'ba Bro-Dreger ha Kerne-Uhel

  Dastumer : Tangi

kentañ tra a ran deus beure eo lakaat ar radio (la première chose que je fais le matin c'est mettre la radio)

• 🔗 kentañ tra a ran deus ar beure eo lakat ar radio

  [’kentɑ̃ trɑ: rɑ̃ døz ’bœ:re e ’lɑkə ’radjo]

  la première chose que je fais le matin c'est mettre la radio

  Gant : Lusiena ar C'harluer, ganet e 1928 e Bear, o chom e Bear, marvet e 2021, tud bet ganet e Tonkedeg / Plûned.

  Dastumer : Tangi

Ar skwer diwezhañ-mañ n'en deus kemmadur ebet e penn kentañ ar ger. E-se e vezont implijet hep ger-mell ebet.

[^] 4. An derez-uhelañ hag an adverb

Evel en derez-uheloc'h e c'hall adverboù zo stummañ an derez-uhelañ. Adverboù spas pe amzer evel :

e-krec'h ➜ krec'hoc'h kwéhoc'h ➜ krec'hañ kwéhã

war ar varrenn krec'hañ-tout (sur la barre la plus haute)**

• 🔗 ???

  Dastumer : Tangi

[^] 5. Substantivañ an derez-uhelañ

Evel-henn e lâr Jouitteau : « l'adjectif superlatif peut être substantivé. Il apparait précédé alors d'un déterminant. Ce déterminant peut être un article. »

Kement-mañ zo gwir. E lodenn vrasañ ar skwerioù hon eus klevet e vez santet ar ger-mell. Souezhusat tra, ar ger-mell an an hini e vez implijet bep tro, gant un 'n peget deus an derez-uhelañ :

ar muiañ ➜ an muiañ nmuã

• 👂 🔗 'ma kavet e oa Geffroy a oa ar muiañ

  [ma kɑ:d wa ʒefrwa wa ’nmyɑ̃]

  j'avais trouvé que c'était Geffroy qu'il y avait le plus [nom le plus porté]

  Gant : Roje Dollo, ganet e 1932 e Bear, o chom e Bear, marvet e 2019, tud bet ganet e Bear / Bear.
  Selaou a ra an abadennoù brezhonek er radio.

  Dastumer : Tangi

ar c'hoshañ ➜ an koshañ nkosã

• 👂 🔗 ma c'hoar a oa ar c'hoshañ

  [mə hwɑ:r wa 'nkosɑ̃]

  ma sœur était la plus vieille

  Gant : Roje Dollo, ganet e 1932 e Bear, o chom e Bear, marvet e 2019, tud bet ganet e Bear / Bear.
  Selaou a ra an abadennoù brezhonek er radio.

  Dastumer : Tangi

ar gwashañ ➜ an gwashañ ngwasã

• 🔗 se an hini eo ar gwashañ d'e oad

  [ze n:i ɛ 'ngwɑ:sɑ̃ di nwɑ:t]

  c'est ça le pire à son âge

  Gant : Ivet Aofred, ganet e 1931 e Bear, o chom e Bear.

  Dastumer : Tangi

• 🔗 se an hini eo ar gwashañ

  [ze n:i hɛ 'ngwɑsɑ̃]

  c'est ça le pire

  Gant : Lusiena ar C'harluer, ganet e 1928 e Bear, o chom e Bear, marvet e 2021, tud bet ganet e Tonkedeg / Plûned.

  Dastumer : Tangi

• 👂 🔗 kalz a draoù mat zo graet met an hini fall zo deut da-heul, se an hini eo ar gwashañ

  [kalz drɛw vɑ:t so gwɛt mɛ n:i vɑl zo dœt tə hœ:l ze n:i ɛ ’ngwɑsɑ̃]

  il y a eu beaucoup de bonnes choses [de choses positives] mais le négatif a suivi, c'est ça le pire [évolution de la société]

  Gant : Roje Dollo, ganet e 1932 e Bear, o chom e Bear, marvet e 2019, tud bet ganet e Bear / Bear.
  Selaou a ra an abadennoù brezhonek er radio.

  Dastumer : Tangi

ar bravañ ➜ an bravañ nbravañ

• 👂 🔗 koulskoude aze an hini eo ar bravañ

  [kus'ku:de 'ɑhɛ n:i ɛ 'nbrɑwɑ̃]

  pourtant c'est là que c'est le plus beau

  Gant : Manuel Aofred, ganet e 1931 e Bear, o chom e Bear, marvet e 2015.

  Dastumer : Tangi

• 🔗 hennezh eo ar bravañ

  [hẽ:z ɛ 'nbrɑwɑ̃]

  c'est ça le plus agréable [comme séjour de vacance]

  Gant : Lusiena ar C'harluer, ganet e 1928 e Bear, o chom e Bear, marvet e 2021, tud bet ganet e Tonkedeg / Plûned.

  Dastumer : Tangi

ar gwellañ ➜ an gwellañ ngwèllã

• 🔗 hennezh eo ar gwellañ

  [hẽ:z ɛ 'ngwɛlɑ̃]

  c'est ça l'idéal

  Gant : Lusiena ar C'harluer, ganet e 1928 e Bear, o chom e Bear, marvet e 2021, tud bet ganet e Tonkedeg / Plûned.

  Dastumer : Tangi

• 🔗 eñ a vez ar gwellañ

  [ẽ: ve 'ngwɛlɑ̃]

  c'est ça le meilleur

  Gant : Selina Jagin, ganet e 1920 e Bear, o chom e Bear, marvet e 2015.

  Dastumer : Tangi

ar pellañ ➜ an pellañ npèllã

• 👂 🔗 plouz kerc'h, ne oa ket ezhomm nemet se, eñ a bade ar pellañ, hag a-blasoù peogwir ne veze ket plouz partout e veze graet gant baelan

  [plus'kɛrh wa kəd e:m mɛ se hẽ̞: 'bɑ:dɛ 'npɛlɑ̃ a 'blaso py'gy:r viʒe kə plus par'tut viʒe gwɛ gɑ̃n 'bɛ:lən]

  de la paille d'avoine [toits de chaume], il n'y avait besoin que de ça, elle durait le plus longtemps, et par endroit, pusiqu'il n'y avait pas de paille on faisait avec du genêt

  Gant : Roje Dollo, ganet e 1932 e Bear, o chom e Bear, marvet e 2019, tud bet ganet e Bear / Bear.
  Selaou a ra an abadennoù brezhonek er radio.

  Dastumer : Tangi

[^] 6. Al lavarennoù emboestet

Hervez Jouitteau, « les propositions enchâssées qui modifient un superlatif sont introduites par le complémenteur ma », evel er skwer da heul, hag ivez 'ba un toullad frammoù meneget el lodenn 7 :

ar pellañ ma ec'h eomp eo betek euh... (le plus loin que nous allons c'est jusqu'à euh...)

• 👂 🔗 ar pellañ ma ec'h eomp eo betek euh...

  ['pɛlɑ̃ mɑ hɑ̃m hɛ 'bekəd ə]

  le plus loin que nous allons c'est jusqu'à euh...

  Gant : Aleñ Toudig, ganet e 1968 e Bear, o chom e Bear, tud bet ganet e / Plûned.

  Dastumer : Tangi

Ne vez ket geuilhet ar reol ordin avat, evel er skwer da heul, gant ar memes paotr :

soixante centimètres an hirañ e vez (soixante centimètres au maximum [litt. le plus long qu'elle soit])

• 🔗 ???

  Dastumer : Tangi

[^] 7. Frammoù gant an derez-uhelañ

Implijet e vez an derez-uhelañ e mat a framm :

bravañ ma 'h eo din (le plus heureux que je sois)

• 👂 🔗 bremañ ar bravañ ma 'h eo din 'h eo... 'h eo amañ

  ['bœmɑ̃ 'bɾɑwɑ̃ ma hɛ dĩ hɛ hɛ 'ɑ̃mɑ̃]

  maintenant le plus heureux que je suis c'est... c'est ici

  Gant : Michel Talgen, ganet e 1951 e Plûned, o chom e Bear, tud bet ganet e Plûned.
  Brezhoneg brav ha distaget evel tud kozh-kozh, distummañ a ra geriennoù avat.

  Dastumer : Tangi

• 👂 🔗 bremañ bravañ ma 'h eo din amañ

  ['bœmɑ̃ 'bɾɑwɑ̃ mɑ hɛ dĩ 'ɑ̃mɑ̃]

  maintenant qu'est-ce que je suis bien ici

  Gant : Michel Talgen, ganet e 1951 e Plûned, o chom e Bear, tud bet ganet e Plûned.
  Brezhoneg brav ha distaget evel tud kozh-kozh, distummañ a ra geriennoù avat.

  Dastumer : Tangi

an nebeutañ ar gwellañ (le moins possible)

• 🔗 an nebeutañ ar gwellañ

  [nə'bœtɑ̃ 'ngwɛlɑ̃]

  le moins possible

  Gant : Jañ ar Wern, ganet e 1934 e Bear, o chom e Sant Laorañs, tud bet ganet e Bear / Ploueg.

  Dastumer : Tangi

• 👂 🔗 an nebeutañ eo ar gwellañ emezañ

  [nœ'bœtɑ̃ hɛ 'ngwɛlɑ̃ meɑ̃]

  le moins possible dit-il

  Gant : Aleñ Toudig, ganet e 1968 e Bear, o chom e Bear, tud bet ganet e / Plûned.

  Dastumer : Tangi

ar primañ ma c'hall (le plus vite possible)

• 🔗 ar primañ ma 'meus gallet

  ['prymɑ̃ mɑ møz 'gɑlət]

  le plus vite que j'ai pû

  Gant : Lusiena ar C'harluer, ganet e 1928 e Bear, o chom e Bear, marvet e 2021, tud bet ganet e Tonkedeg / Plûned.

  Dastumer : Tangi

• 🔗 ar primañ ma c'hallont

  ['prymã ma 'halɛɲ]

  le plus vite, rapidement possible

  Gant : Ifig ar Bihan, ganet e 1915 e Bear, o chom e Bear, marvet e 2012, tud bet ganet e Bear /.

  Dastumer : Tangi

• 👂 🔗 skeiñ muiañ ma c'hall

  [skɛ̃j 'myɑ̃ ma hɑl]

  frapper le plus possible

  Gant : Roje Dollo, ganet e 1932 e Bear, o chom e Bear, marvet e 2019, tud bet ganet e Bear / Bear.
  Selaou a ra an abadennoù brezhonek er radio.

  Dastumer : Tangi

ar pellañ ma eo kap (le plus loin possible)

• 👂 🔗 a-wechoù e cheñchont plas ivez, ar pellañ ma int kap, pa santont an dañjer, goût a reont ivez

  ['we:ʒo 'ʃɛ̃ʃɛɲ plɑs ie 'npɛlɑ̃ ma hiɲ kɑp pe 'zɑ̃tɔ̃ɲ 'dɑ̃:ʒəɹ gu:d ə ɹɛɲ ie]

  parfois ils changent de place aussi [crabes], le plus loin qu'ils peuvent, quand ils sentent le danger, ils savent aussi

  Gant : Lusieñ Minous, ganet e 1926 e Brelidi, o chom e Bear, marvet e 2024, tud bet ganet e Sant Laorañs / Koadaskorn.

  Dastumer : Tangi

ar pep gwellañ (le meilleur)

• 👂 🔗 ezhomm da gaout tout, ar pep gwellañ kwa

  [e:m də gɑ:t tut pob 'gwɛlɑ̃ kwa]

  ayant besoin de tout avoir, le meilleur quoi

  Gant : Lusieñ Minous, ganet e 1926 e Brelidi, o chom e Bear, marvet e 2024, tud bet ganet e Sant Laorañs / Koadaskorn.

  Dastumer : Tangi

• 🔗 ar pep grosañ zo graet

  [pop 'grosɑ̃ zo gɛt]

  le plus gros est fait

  Gant : Ivet Aofred, ganet e 1931 e Bear, o chom e Bear.

  Dastumer : Tangi