Brezhoneg Bro-Vear

🡼

Istoarioù berr (2)

Sell aze istoarioù berr kontet gant Jañ Jelard, ganet en 1928 en Pleuvihan. Klevet e vo komz deus ar brezel alies, hag ur wech bennak deus e vuhez.

[^] Ar bombardier saoz

Brezhoneg Galleg
E oa an Almanted da-gaout... partout 'ba ar Frañs, 'dant graet blokojoù partout evel an Enez Koad, eu... Pleu... Pleuvihan, an Arvor, 'ba bourk Lanvaodez 'ba... e-kichen ar skol, 'dant... 'dant... 'dant graet barakennoù koad. A-bep-sort. Hag eu... hag eu... e deue... an Amerikaned hag ar Saoz, 'na ket nemet treuziñ an Arvor d’ober, tregont kilometr mor, evit... evit... evit dont... evit dont amañ, evit dont a-us dimp, a-us dimp amañ. Hag e dremenent bep... bep... bep noz, du an neñv ! a bombardierien, des B... des B17s, bombardierien. Hag e-pad an noz e oamp... e vijemp... e-pad teir sizhun... e vijemp... e vijemp o klev... e kleven avionoù, o vont da vombardiñ ar Boched. Ha darn all o retorn... o retorn, bet o vombardiñ, oc’h advont da... d’ober ur plein bombchoù, du-hont. Ha da adpartiañ an deiz war-lerc’h. Marteze e raent... un tamm kousked. Les Allemands étaient vers... partout en France, ils avaient fait des blockhaus partout comme à an Enez Koad, euh... Pleu... Pleuvihan, an Arvor, au bourg de Lanvaodez à... à côté de l’école, ils avaient... ils avaient... ils avaient fait des baraquements en bois. De toute sorte. Et euh... et euh... les Américains et les Anglais... venaient... n’avaient que an Arvor à traverser, trente kilomètres de mer, pour... pour... pour venir... pour venir ici, pour venir au-dessus de nous, au-dessus de nous ici. Et ils passaient chaque... chaque... chaque nuit, le ciel en était noir ! de bombardiers, des B... des B17, des bombardiers. Et pendant la nuit nous étions... nous étions... pendant trois semaines... nous étions... nous entendions... j’entendais des avions, allant bombarder les Boches. Et d’autres qui revenaient... qui revenaient, ayant été bombarder, retournant... faire un plein de bombes, là-bas. Et pour repartir le lendemain. Peut-être qu’ils faisaient... un petit somme.
Hag un devezh 'ma... e oan... 'na lâret ar patron... ar patron du-mañ, an hini a oa addimezet da ma vamm. Ma vamm a oa aet da lakat patatez eno, hag eñ a oa... xxx (?) intañv, ha ma vamm a oa ivez, peogwir ma dad a oa... a oa bet lazh... a oa... ravitailher war ur petrolier. 'Ba... bati... o ravitailhiñ batimañchoù brezel en mor, en mor. Hag e oa bet torpilhet gant ur sous-marin alman. Ha petra 'namp... 'damp graet nemet... mont d’an Enez Maodez da c’hreañ... da c’hreañ daou pe dri bark peogwir... zo seizh pe eizh park, da lakat pataz, da lakat duc ! Pataz duc ! Et un jour j’avais... j’étais... la patron de chez moi [chef de famille]... le patron de chez moi, celui qui s’était remarié à ma mère. Ma mère était allée mettre des patates là-bas, et lui était... xxx (?) veuf, et ma mère l’était aussi, puisque mon père était... avait été tu... il était... ravitailleur sur un pétrolier. Dans... navi... ravitaillant des navires de guerre en mer, en mer. Et il avait été torpillé par un sous-marin allemand. Et qu’avions-nous fait mais... qu’avions-nous fait mais... aller à an Enez Maodez pour... pour préparer deux ou trois champs parce que... il y a sept ou huit champs, pour mettre des patates, pour mettre de la duc ! De la patate duc !
Ha ni o welet eu... ur ba... eu... pemzek pe ugent bombardier o tremen, peogwir e dremenent dre... dre vagchoù, gwelet a rez ? Hag e arri... arri a-us da... da Lanvollon, pe... Plounez, du-se. Et nous de voir euh... un gr... euh... quinze ou vingt bombardiers passer, parce qu’ils passaient... par vagues, tu vois ? Et il arrive... arrive au-dessus de... de Lanvollon, ou... Plounez, là-bas.
Ha ni o welet... ur bombardier oc’h ober demi-tour. Demi-tour, hañ ! Ha ni a oa war an Enez Maodez. Hag evit ober demi-tour, evit mont da Bro-Saoz... mont da Bro-Saoz, e renke... tremen dre... an Enez Maodez. Ha... ha 'na survolet an Enez Maodez. « Daonet e vin ! ». Hag e oa ma vreur du-hont ha... hag ur breur da... da... da... da... d’an eil den... den a oa addimezet da ma... Ni zo Gélard hag egile a oa Gwilhou, ar reoù all a oa Gwilhou. Hag e oa ma c’hoar du-mañ, ganin, Jeannette Gwilhou, Jeannette Gélard. Hag egile a oa... eben a oa Jeannette Gwilhou he... e oa Jeannette ivez. Met Gwilhou ! Hag e oa... e oamp... e oamp o c’hreañ... o c’hreañ... hi a oa o c’hreañ pataz 'ba kasedoù, prest da hadañ, gwelet a rez. Hag... hag eu... Ni o welet an avion-se, o tont... o tremen a-us... a-us da Bempoull. 'Na ket nemet treuziñ ar bae d’ober, gwelet a rez, ar mor... ha survoliñ an Enez Maodez. Ha duzh en survoliñ an Enez Maodez, eu... 'oa ket nemet... pemp pe c’hwec’h kant metr... uhelder hepken, peogwir e derc’he da diskenn. Peogwir e oa touchet gant an DCA, an DCA alman. An DC... an Almanted 'na ur pezh DCA 'ba... 'ba ar c’hoad pin aze. Hag eu... Hag eu... ar bombardierien-se, ne... ne oa... ne oa ket o soñjal e oa un DCA... un DCA alman, 'ba ar c’hoad. Hag an DCA a denne dre e-mesk ar... dre a-raz ar brankoù, war an avionoù hag an avionoù, kaer 'dant... eu... sellet duzh pelec’h e deue... e deue an tennoù, ne welent mann ebet, gant... gant... gant ar gwez pin-se. Gant ar gwez pin hag ar gwez sapin. Ha petra 'na graet nemet... arri a-us d’an Enez Maodez. Ha ni o sellet, « daonet e vin ! an aer 'deus da goll... da goll u... uhelder, emezon-me, hañ ! bremañ-souden, emezon-me, e welemp anezhañ o tont... o tont duzh a-us da Pempoull, hag e oa uheloc’h evit evel-se, ha bremañ e derc’h da diskenn ». Arri a-us d’an Enez Maodez, 'oa ket nemet tri bevar c’hant... tri bevar c’hant metr uhelder ken. E-se 'oa ket uhel evit un avion, evit ur bombardier hañ ! Ha petra 'da graet... Ha... ha ma c’hoar o lâret din « sell 'ta ! emezi, gwelet e vez... daou machin gwenn, o tont er-maez duzh an avion », ha... ha... ha me o lâret « oh, marteze... eo an tan zo e-barzh, eo moged eo » 'ma lâret... 'ma lâret dezhe. Et nous de voir... un bombardier faire demi-tour. Demi-tour, hein ! Et nous nous étions sur an Enez Maodez. Et pour faire demi-tour, pour aller en Angleterre... aller en Angleterre, il devait... passer par... an Enez Maodez. Et... et il avait survolé an Enez Maodez. « Que je sois damné ! » Et il y avait mon frère là-bas qui... et un frère de... de... de... de... du deuxième mari... mari qui s’était marié à ma... Nous nous sommes des Gélard et l’autre c’était Guilloux, les autres c’étaient des Guilloux. Et il y avait ma soeur chez moi, avec moi, Jeannette Guilloux, Jeannette Gélard. Et l’autre c’était... l’autre c’était Jeannette Guilloux son... c’était Jeannette aussi. Mais Guilloux ! Et elle était... nous étions... nous étions en train de préparer... préparer... et elle était en train de préparer des patates dans des caisses, prêtes à semer, tu vois. Et... et euh... Nous de voir cet avion-là, venant... passant au-dessus... au-dessus de Pempoull. Il n’avait que la baie à tarverser, tu vois, la mer... et survoler an Enez Maodez. Et en survolant an Enez Maodez, euh... il n’y avait que... cinq ou six cent mètres... d’altitude seulement, puisqu’il continuait de descendre. Puisqu’il était touché par la DCA, la DCA allemande. La DC... les Allemands avaient une grosse DCA dans... dans le bois de pin là. Et euh... Et euh... ces bombardiers-là, ne... n’étaient... ne pensaient pas qu’il y avait une DCA... une DCA allemande, dans le bois. Et la DCA tirait du milieu des... au ras des branches, sur les avions et les avions, ils avaient beau... euh... regarder d’où venaient... venaient les tirs, ils ne voyaient rien, avec... avec... avec ces pins-là. Avec les pins et les sapins. Et qu’avait-il fait mais... arrivé au-dessus de an Enez Maodez. Et nous de regarder, « que je sois damné ! il a l’air de perdre... de perdre de l’al... de l’altitude, dis-je, hein ! tout à l’heure, dis-je, nous le voyions venir... venant de au-dessus de Pempoull, et il était plus haut que ça, et maintenant il continue de descendre ». Arrivé au-dessus de an Enez Maodez, il n’y avait plus que trois quatre cent... trois quatre cent mètres d’altitude. Donc ce n’était pas haut pour un avion, pour un bombardier hein ! Et qu’avait-il fait... Et... et ma soeur de me dire « regarde ! dit-elle, on voit... deux machins blancs, sortant de l’avion », et... et... et moi de dire « oh, peut-être... que c’est le feu qu’il y a à l’intérieur, c’est la fumée » que j’avais dit... que je lui avais dit.
Met a-vuzur e deue war-draoñ, eo ur parachut a oa ! Ha eo... ha eo pil... pilote ha... ha le... hag eu... ar c’ho... le copilote. « Eh ! » hag e wele... « n’arriomp ket, n’arrifomp ket da dremen, tregont kilometr, emeze, d’arriet... d’arriet e Bro-Saoz, a-benn neuze 'mo... 'momp ha... ma... ma... ma chomomp 'ba an avion, emeze, a-us d’ar mor, a gouezhomp 'ba ar mor, hag e vefomp beuzet, eo ar memes jeu leuskel hom avion da bartiañ en e-unan, en e-unan... » Mais à mesure qu’il descendait, c’est un parachute que c’était ! Et c’est... et c’est le pil... pilote et... et le... et euh... le co... le copilote. « Eh ! » et il voyait... « nous n’arrivons pas, nous n’arriverons pas à passer, trente kilomètres, qu’ils disaient, pour arriver... pour arriver en Angleterre, pour alors nous auro... 'aurons et... si... si... si nous restons dans l’avion, qu’ils se disaient, au-dessus de la mer, et que nous tombons dans la mer, et nous serons noyés, cela revient au même que de laisser l’avion aller tout seul, tout seul... »
Ha... ha... ha 'na graet tri pevar kilometr duzh an Enez Maodez, da vont betek beg an Erv. Bet out e beg an Erv a-wechoù... ur wech... ur wech bennak ? Ac’hanta, an avion a oa kouezhet e beg an Erv, lipr ! Hag an daou... an daou bilot... a oa en em skoet en parachut, 'ba an Enez Maodez. Ha 'dant goullet ganimp hag-eñ eu... e c’hallent... ur sac’h... pep... ur pezh mallozh doue sac’h, gant fermeture éclair a oa war o c’heinoù. Ha boued e-barzh ha... ha dour ! Ar re-seoù 'na graet... o rezerv boutailhoù dour. (Krog e oant ?)... pa oant partiet duzh... duzh lec’h e oant... bet touchet gant an DCA marteze eu... Ha... hag eu... penaos a 'dant graet ? 'Dant goullet ganimp hag-eñ e oant kap da gousket, 'ba an Enez Maodez. « Ya 'vat ! emezon-me, ni a chom amañ e-pad ar sizhun han-se. Met... ma n’eus gwelet an Almanted zo 'ba... 'ba Krec’h ar Maout, emezon-me, zo... zo c’hwec’h pe seizh blokoz a-hont 'ba Krec’h ar Maout ». Hag e oa bepred eu... ugent Alaman 'ba pep blokoz, oc’h okupiñ. Hag e oa c’hwec’h pe seizh blokoz, peogwir me... me zo bet oblijet da vont gante, ha 'ma ket nemet seitek vloaz, d’ober blokojoù. Peogwir... an hini a oa dimezet da ma vamm, Gwilhou, imparfal, gwelet a rez ? Hag e oa graet ur paper 'ba maeri, Lanvaodez, da... me, da me, gant ar maer, da... d’an Almanted, d’an Almanted... da... da ramplas Maodez. Met... met... met me a oa re yaouank, 'ma ket an oad normalamant da vont. Ha... ha... hag e oan aet bepred da ram... evit... evit... evit ober... ramplasiñ Maodez. Hag an Almanted eu... hag eu... an daou barachutist 'na kousket 'ba... 'ba... 'ba ar c’hrignol a-us d’ar saout, gant... war... war... war... war... war ar foenn, war ar foenn. Ha... ha... ha... ha 'ma... 'ma lâret dezhe « me... a rañseigno ac’hanoc’h, emezon-me, memes en noz, ma vez un dra bennak. » Ha pa 'dant sellet gant jumellennoù, da-gaout an douar, e-kreiz-etre an Uhelañ hag an Enez Maodez, zo mor, tri gilometr hanter. Zo tri gilometr hanter duzh an douar d’arriout war... war penn an Enez Maodez. Ha goude out arri war penn an Enez Maodez, 'teus c’hoazh c’hwec’h kant metr d’ober, evit mont... lec’h emañ an ti, hag ar m... hag ar m... hag ar menaj. Hag... peogwir e oa ur menaj 'ba ar mo... 'ba an Enez Maodez. Kraou saout ha kraou kezeg ha kraou moc’h. Ha... ha... ha... hag ar c’hostez all da... da... da... d’ar c’hrevier-se zo ur chapel, hag a zo... hag a zo... tost da c’hwec’h kant metr, a-raok mont d’an (derreg ?) goude lec’h... lec’h zo moaien da vont d’ormella, 'ba ar mor. Et... et... et il avait fait trois quatre kilomètres à partir de an Enez Maodez, pour aller jusqu’au bout de an Erv. Tu as été au bout de an Erv parfois... une fois... une quelconque fois ? Eh bien, l’avion était tombé au bout de an Erv, tout à fait ! Et les deux... les deux pilotes... qui s’étaient jetés en parachute, dans an Enez Maodez. Et ils nous avaient demandé si euh... ils pouvaient... ils avaient sur le dos un sac... chacun... un très gros sac, avec fermeture éclair. Et de la nourriture dedans et... et de l’eau ! Ceux-là avaient fait... leur réserve de bouteilles d’eau. (Ils avaient commencé ?)... quand ils étaient partis de... de là où ils étaient... avaient été touchés par la DCA peut-être euh... Et... et euh... comment avaient-ils fait ? Ils nous avaient demandé s’ils pouvaient dormir, sur an Enez Maodez. « Mais oui ! dis-je, étant donné que nous restons ici toute la semaine. Mais... si les Allemands qui sont à... à Krec’h ar Maout ont vu, dis-je, il y a... il y a six ou sept blockhaus là-bas à Krec’h ar Maout ». Et il y avait au moins euh... vingt Allemands dans chaque blockhaus, occupant. Et il y avait six ou sept blockhaus, parce que moi... moi j’ai été obligé d’aller avec eux, et je n’avais que dix-sept ans, pour faire des blockhaus. Puisque... celui qui était marié à ma mère, Guilloux, était invalide, tu vois ? Et on avait fait un document à la mairie, de Lanvaodez, pour... moi, afin que moi, par le maire, que... pour les Allemands, pour les Allemands... pour... pour remplacer Maudez. Mais... mais... mais moi j’étais trop jeune, je n’avais pas l’âge normalement pour aller. Et... et... et toujours est-il que j’étais allé... pour... pour... pour faire... remplacer Maudez. Et les Allemands euh... et euh... les deux parachutistes avaient dormi dans... dans... dans le grenier au-dessus des vaches, avec... sur... sur... sur... sur... sur le foin, sur le foin. Et... et... et... et j’avais... je leur avais dit « moi... je vous renseignerai, dis-je, même la nuit, s’il y a quelque chose. » Et quand ils avaient regardé avec des jumelles, en direction du continent, entre an Uhelañ et an Enez Maodez, il y a la mer, trois kilomètres et demi. Il y a trois kilomètres et demi du continent pour arriver sur... sur le bout de an Enez Maodez. Et après arrivé au bout de an Enez Maodez, tu as encore six cent mètres à faire, pour aller... là où est la maison, et la f... et la f... et la ferme. Et... puisqu’il y avait une ferme dans la me... sur an Enez Maodez. Une étable à vache et une étable à chevaux et une soue à cochons. Et... et... et... et de l’autre côté de... de... de... de ces étables il y a une chapelle, qui est... qui est... près de six cent mètres, avant d’aller aux (rochers ?) après là... là où on peut aller pêcher les ormeaux, dans la mer.
Ha 'ma lâret d’an daou Amerikan, an no... an noz war-lerc’h, « ma 'neus gwelet an Almanted, en Arvor ac’han... ac’hanoc’h, o tiskenn en parachut, emezon-me, war an enez, ec’h eont d’arriet... keit ha 'h ey ar mor en traoñ. » Ur wazh zo. Gwazh Uhelañ a vez graet diouti. Ha... pa 'h aer d’ormella, e renkez gortoz ken e vez... vid ar wazh-se. Ken e vez partiet beg... beg an douar da-gaout Lezardrev. Hag eu... hag eu... hag ar beg all, 'h a betek beg an Erv. Ec'h a betek beg an Erv. Ha petra 'mamp graet... 'mamp graet nemet... lâret d’an daou Amerikan, « pa vo ar mor en traoñ bremañ-souden, emezon-me, eu... an Almanted, emezon-me, duzh... duzh eu... duzh an Enez Koad, 'neus graet ur randevou, gant reoù Krec’h ar Maout, ha gant reoù Sant-Drian, ha gant reoù Pleuveur. Hag emaint o vont tout d’arriet aze ! War an Enez Maodez bremañ-souden. » Hag end-eeun, arriet e oant ! Ouzh... ouzhpenn... ouzhpenn kant hanter-kant Alman. Evit klask daou Amerikan. Marteze e soñje gante e oa... ouzhpenn, ouzhpenn 'ba ar bombardier peogwir e vije... peogwir e vijent... 'ba pep bombardier e vijent seizh. Seizh eu... Seiz avia... seizh... seizh... machin ha... etre... etre... daou pilot, copilote, radio, mitrailleur de... de... de tête ! Mitrailleur de... de... de... de devant. Reoù ar radi... reoù ar radio, ar reoù a gorresponde gant... gant... gant... gant... an Angleterre. Ur pi... ur pilot ne... ne soursi ket nemet konduiñ an avion hañ ! Et j’avais dit aux deux Américains, la nu... la nuit suivante, « si les Allemands de an Arvor vous ont... vous ont vus, descendre en parachute, dis-je, sur l’île, ils vont arriver... tant que la mer descendra. » Il y a un chenal. Gwazh Uhelañ qu’on l’appelle. Et... quand on va pêcher les ormeaux, tu dois attendre que... ce chenal-là soit vide. Qu’il soit parti de... de la pointe de terre vers Lezardrev. Et euh... et euh... et l’autre pointe, qui va jusqu’au bout de an Erv. Ca va jusqu’au bout de an Erv. Et qu’avions nous fait... avions-nous fait... dire aux deux Américains, « quand la mer sera basse tout à l’heure, dis-je, euh... les Allemands, dis-je, de... de euh... de an Enez Koad, se sont donné rendez-vous, avec ceux de Krec’h ar Maout, et avec deux de Sant-Drian, et avec ceux de Pleuveur. Et ils vont tous arriver ici ! Sur an Enez Maodez tout à l’heure. » Et effectivement, ils étaient arrivés ! Pl... plus de... plus de cent cinquante Allemands. Pour chercher les deux Américains. Peut-être pensaient-ils qu’ils étaient... davantage, davantage dans le bombardier puisqu’ils étaient... puisqu’ils étaient... dans chaque bombardier ils étaient sept. Sept euh... Sept avia... sept... sept... machins et... entre... entre... deux pilotes, copilote, radio, mitrailleur de... de... de tête ! Mitrailleur de... de... de... de devant. Ceux de la radi... ceux de la radio, ceux qui correspondaient avec... avec... avec... avec... l’Angleterre. Un pi... un pilote ne... ne se soucie que de conduire l’avion hein !
Ha 'ma lâret dezhe « a-benn... a-benn... a-benn e vefont arri duzh an Uhelañ amañ, diwar Gwazh an Uhelañ, ben... 'neusont c’hoazh... un hanter eur vat, a-raok arriout war... war an E... war an ti, 'ba an ti, en Enez Maodez. Ha keit ha... keit ha... keit ha... eu... e oant o tont duzh an... duzh an Uhelañ, lec’h... pa oa vid ar wazh. Pa oa tre ar wazh. D’an Enez Maodez. Ar mor 'na diskennet tremen ur c’hilometr, a-dreñv an enez, lec’h 'h aemp-ni d’ormela bemdez. Ha... ha 'damp... ha 'damp... ar gerreg, pezhioù gerreg, hag e oa kleuz dindan peogwir 'h aemp... 'h aemp dindan... da dreiñ mein, evit... evit kavet ormel. Evit kavet ormel. Ha... ha 'mamp koachet an daou Amerikan, 'ba an (derre ?), 'ba an (derre ?). Hag an Almanted a oa oc’h arriet war an enez, a denne gant o mitrailhetenn, 'ba ar gwez, 'ba ar gwez-sipre. « Tatatatatak ! tatatatatak ! » o soñjal e vije koachet an daou Amerikan e-barzh. Fouilhet 'dant tout ar foenn, gant o bailhonetezed, 'ba... 'ba ar grigneloù. Donc, ma 'mije koachet anezhe 'ba ar grigneloù 'ba... e-mesk ar foenn, hañ ! Ken fonnus all ! Ha 'ba ar park e oa... e oa bernioù foenn ivez. Graet... graet ront evel e vije graet 'ba ar parkoù amañ. Hag eu... e blantent o bailhoten... o bailhonetennoù, 'ba... 'ba ar bernioù. 'Ba... 'ba ar bernioù... foenn. Et moi je leur avais dit « lorsque... lorsque... lorsqu’ils arriveront de an Uhelañ à ici, venant de Gwazh an Uhelañ, ben... ils ont encore... une bonne demi-heure, avant d’arriver sur... sur an E... à la maison, dans la maison, en Enez Maodez. Et tant que... tant que... tant que... euh... ils venaient de... de an Uhelañ, là... puisque le chenal était vide. Puisque la mer était basse dans le chenal. Vers an Enez Maodez. La mer avait baissé de plus d’un kilomètre, derrière l’île, là où nous allions pêcher les ormeaux. Et... et nous avions... et nous avions... les rochers, de gros rochers, et c’était creux en-dessous puisque nous allions... nous allions dessous... pour tourner les pierres, pour... pour trouver des ormeaux. Pour trouver des ormeaux. Et... et nous avions cachés les deux Américains, dans le (rocher ?), dans le (rocher ?). Et les Allemands étaient en train d’arriver sur l’île, ils tiraient avec leur mitraillette, dans les arbres, dans les cyprès. « Tatatatatac ! tatatatatac ! » pensant que les deux Américains étaient cachés dedans. Ils avaient fouillé tout le foin, avec leurs baïonnettes, dans... dans les greniers. Donc, si je les avais cachés dans... dans le foin, hein ! Aussi vite ! Et dans le champ il y avait... il y avait des tas de foin aussi. Fait... fait ronds comme ceux qu’on faisait dans les champs ici. Et euh... ils plantaient... leurs baïonnettes, dans... dans les tas. Dans les tas... dans les tas... de foin.
Ha 'ma lâret d’an daou Amerikan, « keit ha arrio ar mor, emezon-me, dindan ar garreg e-lec’h... e-lec’h... pa deuio ar mor da krec’h », peogwir e lake c’hwec’h eur da dont e-krec’h ha c’hwec’h eur da vont e-traoñ, « eu... e deufont war pe... e deufont war penn an enez, emezon-me, hag e chomfont e-mesk al lann aze, hag e-mesk ar spern, ken arriin da lâret dac’h, tont... dont a-raok. Ken... ken e vin sur e vo aet... e vo aet tout ar boched a-raok, d’an douar. » Ha keit e oa... e oa... e oa ar mor o tont e-krec’h, an Almanted ne ouie.... ne ouie ket, ec’h adstouve ar wazh... ken prim-se. Eu... 'dant goullet ganimp, kar an Almanted a oa reoù ha 'na desket français hañ ! Hag eu... e oa reoù... e oa daou... tri bevar duzh... duzh... duzh Krec’h ar Maout, ha 'na goullet ganimp « Monsieur, à quelle heure vous partir à terre ? » « ah, nous, pas partir, nous rester à l’île » «  et nous ? » « 'nous’ mourir noyés... ou... ou noyés » 'ma lâret dezhe. « Si vous pas partir, vous êtes noyés ! », 'ma lâret dezhe. Ha petra 'nant graet nemet... kaozeal alman an eil d’unan all, hag a-benn ar fin e oant aet a-raok. Ha 'ma lâret da ma div c’hoar, ha da ma breur, peogwir e oa... e oa... e oa... e oa ma br... ur breur din gan.... du-hont ivez, ganimp evit lakat... evit... evit lakat patatez. Hag eu... 'ma lâret dezhe « ma... ma... ma... ma... ma 'h a an Almante... pa 'h a an Almanted da vont a-raok, e vankey dit, e vankey dac’h yedal, emezon-me. » Hag i 'h eont a-raok tout ! Rakkar ar re-se a oa kap da laoskel nav pe dek, koachet 'ba an enez, o soñjal, « pa deuio ar mor da krec’h », peogwir, ma oa boued gante 'ba o sac’h, war o c’heinoù, an Almanted, ivez, ha... ha... ha dour. Ha c’hoazh... ha c’hoazh marteze e vijent deut d’an ti da c’houll bara... pe un dra bennaket. Peogwir e oa ur forn 'ba... 'ba an Enez Maodez, hag e vije poazhet bara du-hont, kement ha... kement ha... An eil... an eil... an eil den ma... ma... ma vamm, a... a boazhe... a boazhe e ba... a rae bara, 'ba ar gêr amañ ha 'ba an Enez Maodez. Ha... hag eu... hag e oant aet tout a-raok. Aet... aet e oant tout a-raok ya. Hag an daou Amerikan, a oa aet da gousket betek un eur duzh ar beure. Ha... da... un eur duzh ar beure, e oant savet o-daou, ha 'nant goullet ganimp. Eu... 'ma... 'ma lâret dezhe « vous êtes levés déjà ? » « ben oui ! qu’il dit, on va... ». Kaozeal français a raent brav, ervat ! an daou Amerikan. Ar reoù a oa en skoet en parachut. « On... on va aller à la nage, emeze ». Ha... un appareil radio 'dant, gant ur mot... gant... manivellenn. Ni 'mamp ar sort-se 'ba an Almagn goude ivez, reoù amerikan. Un appareil Siemas a vije graet doutañ, a vije graet duzh an appareil-se. Hag eu... ha 'dant pep a appareil evel-se, warne. Ha 'dant kaozeet, duzh an Enez Maodez. Met ni 'gomprenemp ket petra a lerent hañ ! Mann ebet. Ha... ha d’un... un eur ha kard, derc’h... derc’hel o soñj ordinal, un eur ha kard, e oa ar mo... ar mor e-krec’h. « Nous... aller... au bout là-bas, où est... où tombé l’avion, emezañ, euh... à la nage » « oh ! 'ma lâret dezhe, là il y a du courant ! » « ça fait... ça fait rien, qu’il me dit, an daou Amerikan, nous très bons nageurs. » Bouf !!! Hag en dour ! hag en dour, ar mor e-krec’h. Ar mor e-krec’h kompletamant. Kazi betek ar yeot war an enez. Ha... hag... hag e welemp anezhe gant jumellennoù peogwir e oa sklaer al loar. E welemp anezhe o neuial. Ha... ha... ha arriet 'ba eu... war... war beg an Erv. Ha... ha dek munutenn goude, goude e oant arri war beg an Erv, a-hont zo eu... un espes... enezenn. En... En... Enez... Enez eu... Enez eu... 'meus ket soñj peseurt anv 'deus. Du... du... duzh an Arvor, un anv duzh an Arvor bennak, duzh an Arvor aze... ivez. Hag... hag e oant aet eu... ar reoù... ar reoù a dibabe goemon, gant ur vag... ha... ha 'nije o bag war-sec’h du-hont, e-kichen, ac’hanta ! a gouske 'ba... 'na kaset ur c’hozh 2CV du-hont, hag e gouskent e-barzh en noz a-wechoù. Evit... evit kavet... evit... evit bezañ da gentañ, a-raok d’ar venajerien, o kemer... o kemer ar goem... ar goemon a deue gant ar mor, gwelet a rez. Ha... hag eu... e oant aet da gousket 'ba an 2CV, peogwir... ar reoù... ar reoù 'na kaset an 2CV du-hont 'oant... 'oant ket du-hont an deiz-se. E oant aet da gousket 'ba an 2CV. Ha... ha... ha 'oant... ha 'oant ket bet tri c’hard eur o kousket, ha ni o welet ur pezh... gouloù, o tont... duzh... duzh ar mor. « Oh ! 'ma... 'ma lâret da ma c’hoar, da... ha da ma breur, ma div c’hoar ha... Me... me a rae evel pa vijent ma div c’hoar peogwir... 'oa ket nemet unan hag a oa un hanter-c’hoar, ha ma breur... « Ma eo ur vatimant alman, eo, 'h eont da vezañ tapet. » Met 'oa ket. Ar re-seoù 'na telefonet d’an Angleterre, da... da... d’esplikañ pelec’h e oant. Ha 'dant lâret le Sillon du Talbert. Et j’avais dit aux deux Américains, « tant que la mer viendra, dis-je, sous le rocher où... où... quand la mer montera », puisqu’elle mettait six heures à monter et six heures à baisser, « euh... ils viendront au... ils viendront au bout de l’île, dis-je, et ils resteront dans la lande là, et dans les aubépines, jusqu’à ce que j’arrive vous dire, de venir... de venir. Jusqu’à... jusqu’à ce que je sois sûr qu’ils... que tous les Boches soient partis... vers le continent. » Et tant que la mer... montait... montait, les Allemands ne savaient.... ne savaient pas, que le chenal se remplissait... aussi vite. Euh... ils nous avaient demandé, car certains Allemands avaient appris le français hein ! Et euh... il y en avait... avait deux... trois quatre de... de... de Krec’h ar Maout, et il nous avait demandé « Monsieur, à quelle heure vous partir à terre ? » « ah, nous, pas partir, nous rester à l’île » «  et nous ? » « 'nous’ mourir noyés... ou... ou noyés » que je leur avais dit. « Si vous pas partir, vous êtes noyés ! », que je leur avais dit. Et qu’avaient-ils fait mais... se parler allemand les uns les autres, et finalement ils étaient partis. Et j’avais dit à mes deux soeurs, et à mon frère, puisque c’était... c’était... c’était... c’était mon fr... un frère à moi av.... là-bas aussi, avec nous pour mettre... pour... pour mettre des patates. Et euh... je leur avais dit « si... si... si... si... si les Allemands vo... quand les Allemands vont s’en aller, il te faudra, il vous faudra les guetter, dis-je. » Et ils s’en vont tous ! Car ceux-là étaient capables de laisser neuf ou dix, caché dans l’île, pensant, « quand la mer montera », puisque, s’ils avaient de la nourriture sur eux dans leur sac, sur leur dos, les Allemands, aussi, et... et... et de l’eau. Et encore... et encore peut-être seraient-ils venus à la maison demander du pain... ou quelque chose. Puisqu’il y avait un four dans... à an Enez Maodez, et on cuisait du pain là-bas, tant qu’à... tant qu’à... Le deuxième... le deuxième... le deuxième mari de ma... ma... ma mère, cui... cuisait... cuisait son pa... faisait son pain, à la maison ici et à an Enez Maodez. Et... et euh... Et ils étaient tous partis. Ils... ils étaient tous partis oui. Et les deux Américains, étaient allés dormir jusqu’à une heure du matin. Et... à... une heure du matin, ils s’étaient levés tous les deux, et ils nous avaient demandé. Euh... je leur avais... je leur avais dit « vous êtes levés déjà ? » « ben, oui ! qu’il dit, on va... ». Ils parlaient bien français, très bien ! les deux Américains. Ceux qui s’étaient jetés en parachute. « On... on va aller à la nage, qu’ils dirent ». Et... ils avaient un appareil radio, avec un mot... avec... une manivelle. Nous en avions de ce type en Allemagne après, des [appareils] américains. Un appareil Siemas qu’on l’appelait, qu’on appelait cet appareil. Et euh... et ils avaient chacun un appareil comme ça, sur eux. Et ils avaient parlé, de an Enez Maodez. Mais nous ne comprenions pas ce qu’ils disaient hein ! Rien du tout. Et... et à une... une heure et quart, cont... continuant encore avec leur idée première, une heure et quart, c’était mer... marée haute. « Nous... aller... au bout là-bas, où est... où tombé l’avion, dit-il, euh... à la nage » « oh ! que je leur avais dit, là il y a du courant ! » « ça fait... ça fait rien, qu’il me dit, les deux Américains, nous très bons nageurs. » Plouf !!! Et dans l’eau ! Et dans l’eau, marée haute. Marée haute complètement. Pratiquement jusque l’herbe sur l’île. Et... et... et nous les voyions avec des jumelles puisque la lune était claire. Nous les voyions nager. Et... et... et arrivés à euh... sur... sur la pointe de an Erv. Et... et dix minutes après, après ils étaient arrivés sur la pointe de an Erv, là-bas il y a euh... une espèce... d’île. En... En... Enez... Enez euh... Enez euh... je ne me souviens plus quel nom elle a. De... de... de an Arvor, un nom quelconque de an Arvor, de an Arvor là... aussi. Et... et ils étaient allés euh... ceux... ceux qui triaient le goémon, avec un bateau... et... et ils avaient leur bateau au sec là-bas, à côté, eh bien ! ils dormaient dans... ils avaient ramené une vieille 2CV là-bas, et ils dormaient dedans la nuit parfois. Pour... pour trouver... pour... pour être les premiers, avant les agriculteurs, à prendre... à prendre le goém... le goémon apporté par la mer, tu vois. Et... et euh... ils étaient allés dormir dans la 2CV, parce que... ceux... ceux qui avaient ramené la 2CV là-bas étaient... ils n’étaient pas là-bas ce jour-là. Ils étaient allés dormir dans la 2CV. Et... et... et ils étaient... et ils n’avaient pas dormi trois quart d’heure que nous vîmes une grosse... lumière, arrivant... de... de la mer. « Oh ! que j’avais... que j’avais dit à ma soeur, à... et à mon frère, mes deux soeurs et... Moi... moi je faisais comme si c’était mes deux soeurs puisque... il n’y en avait qu’une qui était une demi-soeur, et mon frère... « Si c’est un navire allemand, c’est... ils vont être pris. » Mais non. Ceux-là avaient téléphoné en Angleterre, pour... pour... pour expliquer où ils étaient. Et ils avaient mentionné le Sillon du Talbert.
Met... met an Amerikaned a anaveze le Sillon du Talbert peogwir, a-raok e oa graet an debarkamant 'ba Normandi, e oa... e oa... e oant... an Amerikaned a oa en em c’hreet, eu... 'dant da... da... da... da... da debarkiñ, 'ba an Erv d’ober, amañ ! amañ en Arvor, an Arvor amañ. Gant batimañchoù brezel 'dijent laosket anezhe au large, ha deut gant des chaloupes, da... da... da... da... d’an Er... d’ar Erv. Ha goude 'deuint... evit trompañ an Almanted, eu... kement ha se, an Almanted, 'na... 'na lakeet kanonioù, amañ, amañ war bord an aod, tout ! Amañ. Kement ha se... 'oa ket 'ba an Ar... 'ba eu... lec’h e debarkent 'ba... 'ba eu... an Normandi. Ha keit ha 'neuint debarket 'ba an Normandi goude, an A... an Almanted 'na un tamm mat nebeutoc’h a ganonioù, peogwir e oa... 'dant degaset an tri c’hard en tu-kleiz amañ. E soñje gante e oa... e oa an Amerikaned o vont da debarkiñ amañ. 'Dant... 'dant graet se evit trompañ an Am... ar Boched. Mais... mais les Américains connaissaient le Sillon du Talbert puisque, avant que ne soit fait le débarquement en Normandie, c’était... c’était... ils étaient... les Américains s’étaient préparés, euh... [comme s’] ils avaient à... à... à... à... à debarquer, à an Erv, ici ! ici à an Arvor, an Arvor ici. Ils les auraient laissés au large avec des navires de guerre, et [ils seraient] venus avec des chaloupes, à... à... à... à... à an Er... jusqu’à an Erv. Et après ils ont... pour tromper les Allemands, euh... du coup, les Allemands, avaient... avaient mis des canons, ici, ici sur la côte, tout ! Ici. Du coup... ce n’était pas à an Ar... à euh... là où ils débarquaient... à euh... la Normandie. Et tant qu’ils ont débarqué en Normandie après, les A... les Allemands avaient beaucoup moins de canons, puisqu’ils étaient... ils avaient ramené les trois quarts à gauche ici. Ils pensaient qu’ils allaient... que les Américains allaient débarquer ici. Ils avaient... ils avaient fait ça pour tromper les Am... les Boches.

[^] Kloc'h chapel Maodez

Brezhoneg Galleg
Boched an Enez Koad amañ, a oa bet 'ba an Enez Maodez, ha... hag e oamp-ni 'ba an Enez Maodez ivez o labourat an deiz-se. O hadañ ed, o hadañ... tri bevar barkad ed, 'damp... 'damp d'ober, ma vr... ma vreur ha me. Hag e oa... ur semoir ha daou a gezeg ganimp. Peogwir e renkemp hadañ gant ar semoir. Ha goude e renkemp kleudat, war... war-benn... gant an o... gant an ogejoù. Gant an ogejoù. Hag eu... petra... e oant o vont da lâret dit 'ta ? 'Meus ket soñj... petra e oan o vont da... ya ! eu... an Almanted ya. Hañ ya ! An Almanted an Enez Koad ! A oa... a oa arriet, gant eu... un espes... jipenn aze, evel... evel ur jipenn amerikan aze, 'ba an enez. Ha kuit da gaozeal diouimp na mann ebet. Ha i o vont war doenn ar chapel. Hag o tivontañ ar c'hloc'h. O tivontañ ar... ar c'hloc'h... ar c'hloc'h bronze a oa... a oa 'ba ar vent-se. Ha... ha... ha diskennet anezhañ duzh... diwar... diwar doenn ar chapel, gant... gant ur gordenn en traoñ, hag ambarket ar c'hloc'h. Ha goude... e oamp... e oamp... 'mamp renket mont d'ober, mont d'ober obligatoire. Graet ur paper 'ba ar maeri gant an Almanted ha maer Lanvaodez, eu... o rekizisioniñ tout... tout an dud 'ba ar menajoù amañ, da vont... d'ober... blokojoù 'ba an Enez Koad. Ha ni a oa oc'h ober... a oa... e oamp oc'h ober blokojoù du-hont, oc'h ober simant. Les Boches de an Enez Koad ici, étaient allés à an Enez Maodez, et... et nous étions à an Enez Maodez aussi en train de travailler. En train de semer du blé, en train de semer... trois ou quatre champs de blé, que nous avions... que nous avions à faire, mon fr... mon frère et moi. Et nous avions... un semoir et deux chevaux. Puisque nous devions semer avec le semoir. Et après nous devions herser, par... par-dessus... avec la he... avec la herse. Avec la herse. Et euh... qu'... allais-je te dire donc ? Je ne me rappelle pas... ce que j'allais... oui ! euh... les Allemands, oui. Ah, oui ! Les Allemands de an Enez Koad ! Etaient... étaient arrivés, avec euh... une espèce... de jeep là, comme... comme une jeep américaine, sur l'île. Et sans nous parler ni rien. Et eux d'aller sur le toit de la chapelle. Et de démonter la cloche. De démonter la... la cloche... la cloche en bronze qui était... qui était de cette taille-là. Et... et... et [ils l'avaient] descendue de... de... du toit de la chapelle, avec... avec une corde en bas, et embarqué la cloche. Et après... nous étions... nous étions... nous avions dû aller faire, aller faire [du travail] obligatoire. Un papier avait été fait à la mairie par les Allemands et le maire de Lanvaodez, euh... réquisitionnant tous... tous les gens dans les fermes ici, pour aller faire... faire... des blockhaus sur an Enez Koad. Et nous faisions... faisions... faisions des blockhaus là-bas, faisant du ciment.
Ha me a skoe ! Me a oa an hini yaouankañ duzh ar bagad. Ar reoù all a oa... teir gwech... reoù... koshoc'h eviton. Ma vreur a oa... a oa... a oa an eil peogwir e oa daou vloaz koshoc'h eviton ma vreur. Ha... ha petra 'namp graet nemet... mont... mont... mont... mont e-mesk ar strud hag e-mesk al lann evel-se. An Almanted 'na graet ur plas, ur plas d'ober... ur fon... un fondamant simant. Evit... evit... evit komañs... batisañ ur bloko... ur blokoz, beton, war-benn. Ha ni o welet e oa ur c'hloc'h, « daonet e vin ! Emezon-me, Saint Maudez, oh, ma Doue ! » « hennezh eo... eme... eme ma vreur », 'na lâret din, ha da ma c'hoar, ma... ma c'hoar a oa ganimp ivez, ya, da brepariñ boued dimp. « Eo... eo... eo kloc'h an Enez Maodez ! » Ha... ha 'dant graet eu... ur machin koad, evel... evel eu... evel ur si... evel ur siminal aze. Hag un toenn warnañ ha lakeet ar c'hloc'h. Ha pa arrie un avion alman [?] da... da vitrailhiñ an Enez Koad, e arrient... e raz m... e raz an douar an Enez Maodez. Hag eu... 'savent ket... 'savent ket e-krec'h, ken e vijent arri... stok duzh an Enez Koad. Evit... evit nompas... kanonioù an Enez Koad, tennañ warne. Eu... e razent ar mor, ken e weles eu... rojoù an a... rojoù an avion, kazi 'ba an dour, 'ba an dour-mor. Hag an Almanted 'oa ket... 'oa ket kap gant o... gant o... gant o c'hanonioù, da vrakañ war ar mor, e renkent brakañ war-grec'h, ordinal. Ha petra... 'damp... 'damp... 'damp... 'damp... 'damp... 'damp graet eu... 'mamp... 'mamp lâret da... d'an daou Amerikan, a oa... a oa... a oa bet adpartiet. Met ar re-seoù 'na graet skol, d'ar... d'ar... d'ar... d'ar chaseerien amerikan, da lâret dezhe nompas tremen, u... uhel... uhelder an Enez Maodez. Peotramant kanonioù a oa... 'na an Almanted e Pempoull, a denne warne, gwelet a rez ? War ar chaseerien ivez. Ha petra 'dant... a raent ? E razent ar mor, ha 'oa ket kap an Almanted da dennañ warne. Et moi je turbinais ! Moi j'étais le plus jeune du groupe. Les autres étaient... trois fois... certains... plus vieux que moi. Mon frère était le deuxième... était... était le deuxième parce qu'il était deux ans plus vieux que moi mon frère. Et... qu'avions-nous fait mais... aller... aller... aller... aller dans les ronces et les ajoncs comme ça. Les Allemands avaient fait un emplacement, un endroit pour faire... une fon... une fondation en ciment. Pour... pour... pour commencer... à bâtir un blockha... un blockhaus, en béton, par-dessus. Et nous de voir une cloche, « que je sois damné ! dis-je, Saint Maudez, oh, mon Dieu! » « ça c'est... dit... dit mon frère », il m'avait dit, et à ma soeur, ma... ma sœur était avec nous, oui, pour nous préparer à manger. « C'est... c'est... c'est la cloche de an Enez Maodez ! » Et... et ils avaient fait euh... un machin en bois, comme... comme euh... comme une che... comme une cheminée là. Et un toit dessus pour mettre la cloche. Et quand arrivait un avion allemand [?] pour... pour mitrailler an Enez Koad, ils arrivaient... au ras de la m... au ras du sol de an Enez Maodez. Et euh... ils ne montaient pas... ils ne montaient pas, jusqu'à ce qu'ils arrivent... à proximité de an Enez Koad. Pour... pour ne pas... que les canons de an Enez Koad, ne leur tirent dessus. Euh... ils rasaient la mer, tellement que tu voyais euh... les roues de l'a... les roues de l'avion, presque dans l'eau, dans l'eau de mer. Et les Allemands n'étaient pas... ne pouvaient pas avec leurs... avec leurs... avec leurs canons, braquer vers la mer, ils devaient braquer en hauteur, toujours. Et qu'est-ce que... nous avions... nous avions... nous avions... nous avions... nous avions... nous avions fait euh... nous avions... nous avions dit... aux deux Américains, qui étaient... qui étaient... qui étaient repartis. Mais ceux-là avaient instruit... les... les... les... les chasseurs américains, pour leur dire de ne pas passer, la h... haut... altitude de an Enez Maodez. Ou sinon les canons qu'avaient... qu'avaient les Allemands à Pempoull, leur tiraient dessus, tu vois ? Sur les chasseurs aussi. Et qu'avaient-ils... que faisaient-ils ? Ils rasaient la mer, et les Allemands ne pouvaient leur tirer dessus.

[^] Koulet ar petrolier

Brezhoneg Galleg
Ha 'dant c’hoant da gaout eu… ur… ur… ur… ur… ur marin, hag a oa duzh ar vicher deja, duzh ar vicher. Ha 'dant mutet anezhañ war… war ur petrolier-… ravitailher, en mer. Hag ar Boched, ken e arrie, ur petrolier-ravitailher, evit ravitailhiñ batimañchoù-brezel, ne c’hwite ket da… da dennañ, da dennañ warnañ. Et ils voulaient avoir euh… un… un… un… un… un marin, qui était déjà du métier, du métier. Et ils l’avaient muté sur… sur un pétrolier-… ravitailleur, en mer. Et les Boches, aussitôt, un pétrolier-ravitailleur, pour ravitailler des navires de guerre, ils ne rataient pas pour… pour tirer, pour tirer dessus.
Hag e oa… hag e oa… hag e oa eskortet gant ar sous-marin Sfax. Ha… hag eu… ar sous-marin Sfax, keit ha vije… ur vatimant vrezel, de surface, oc’h ober roud, a… a suive… ur… ur… ur vatimant vrezel, dre gros mor, dre gros mor. Et il était… et il était… et il était escorté par le sous-marin Sfax. Et… et euh… le sous-marin Sfax, tant qu’il était… un navire de guerre, de surface, faisant route, sui… suivait… un… un… un navire de guerre, par grosse mer, par grosse mer.
Ha… ha just an… an… an deiz-se, 'na graet ar sous-marin surface, e-kichen ar vatimant vrezel. Ha… ha… hag ur sous-marin alman, a oa koachet a-dreñv… a-dreñv ur ga… a-dreñv ur c’ha… a-dreñv ur garreg. Ha 'na skoet un… un… une torpille, war ar sous-marin. Ma… ma… malin a-walc’h e oant hañ ! 'Dant… 'dant tennet un torpille war ar sous-marin, a-raok… a-raok ober war… war ar petrolier. Ha… ha koulet ar sous-marin. Ha… ha reoù ar sous-marin, reoù 'oant ket lazhet, a oa… o neuial war an dour. Hag e oa reoù ar petrolier o saovetaat anezhe. Hag ar sous-ma... ar sous-marin alman, a laoske ar sous-m… a laoske ar petrolier da… da… da saovetaat ar reoù all. Ha pa 'dant gwelet 'dant… 'dant ambarket tout ar reoù a oa war an dour, Am… an Am… Amerikaned, war ar petrolier, war ar petrolier, « paoñ ! » 'dant tennet ur… war… war… war ar petrolier. Ha… ha… ha tout ! 'Oa ket manet hini ebet. Tout… tout e oant bet lazhet. Tremen kant a dud, etre ar sous-marin ha… ha… hag ar petrolier. Tremen kant a dud. Me 'meus soñj da welet, ur paotr, evel pa vez herie e vez, o welet garde-champêtre Pleuvihan, hag ar maer, oc’h arriet ti ma vamm 'ba… 'ba Kerognon aze, da lâret da ma vamm, « ar petrol… ar sous-marin Sfax, et le pétrolier Rhône, perdus, corps et biens ». Et… et juste ce… ce… ce jour-là, le sous-marin avait fait surface, à côté du navire de guerre. Et… et… et un sous-marin allemand, qui était caché derrière… derrière un ro… derrière un ro… derrière un rocher. Et il avait tiré une… une… une torpille, sur le sous-marin. Ils étaient très ma… ma… malin hein ! Ils avaient tiré une torpille… ils avaient tiré une torpille sur le sous-marin, avant… avant de le faire sur… sur le pétrolier. Et… le sous-marin [avait été] coulé. Et… et ceux du sous-marin, ceux qui n’étaient pas tués, étaient… en train de nager sur l’eau. Et il y avait ceux du pétrolier en train de les sauver. Et le sous-ma... le sous-marin allemand, laissait le sous-m… laissait le pétrolier sau… sau… sauver les autres. Et quand ils avaient vu qu’ils avaient… qu’ils avaient embarqué tous ceux qui étaient sur l’eau, les Am… les Am… les Américains, sur le pétrolier, sur le pétrolier, « pan ! » ils avaient tiré une… sur… sur… sur le pétrolier. Et… et… et tous ! Aucun n’avait survécu. Tous… ils avaient tous été tués. Plus de cent personnes, entre le sous-marin et… et… et le pétrolier. Plus de cent personnes. Moi je me souviens de voir, un homme, comme si c’était aujourd’hui, de voir le garde-champêtre de Pleuvihan, et le maire, arriver chez ma mère à… à Kerognon là, pour dire à ma mère, « le pétrol… le sous-marin Sfax, et le pétrolier Rhône, perdus, corps et biens ».

[^] Ar gourm koad

Brezhoneg Galleg
Hag e oamp… e oamp… e oamp deut… da Gervarker amañ, e-kichen ti Pierrot Gwilhou. Ha pa oamp arri, e-kichen leur Kervarker, al leur, e-kichen, zo stok duzh… duzh an ti. A-benn neuze e oa arri an Almanted an Enez Koad, 'ba bourk Lanvaodez. Ha duzh… duzh e-kichen bourk Lanvaodez, lec’h 'deusont graet un espes rond-point aze bremañ. Gwelet a rez ? Evit… evit eu… evit pas bezañ dañjurus, pa 'da an otoioù duzh… duzh Pempoull. Pe duzh Lezardrev. Hag ar reoù all duzh an Arvor, eo en em… en em groazañ. Duzh aze 'dant tennet warnomp. Ha 'mamp (tremenet?) parkad ed Pierrot Gwilhou, al Leur. Ma… ma vreur ha me ha… hag Yves Thomas, hom-zri. Hag e welen ar… ar pennoù-ed, o kouezhiñ, en hom-c’hichennoù, gant ar ballioù. Hag hini ebet diouimp, hom-zri, 'oa bet touchet. Bet 'mamp chañs hañ ! Et nous étions… nous étions… nous étions venus… à Kervarker ici, à côté de chez Pierrot Gwilhou. Et quand nous étions arrivés, à côté de l’aire de Kervarker, l’aire, à côté, qui jouxte… jouxte la maison. Pour alors les Allemands de an Enez Koad étaient arrivés au bourg de Lanvaodez. Et de… depuis les abords du bourg de Lanvaodez, là où ils ont fait un espèce de rond-point là maintenant. Tu vois ? Pour… pour euh… pour ne pas que cela soit dangereux, quand les voitures viennent de… de Pempoull. Ou de Lezardrev. Et les autres de an Arvor, ils doivent se… se croiser. De là ils nous tiraient dessus. Et nous avions (passé ?) le champ de blé de Pierrot Gwilhou, l’aire. Mon… mon frère et moi et… et Yves Thomas, tous les trois. Et je voyais les… les épis de blé, tombant, auprès de nous, à cause des balles. Et aucun d’entre-nous, nous trois, n’avait été touché. Nous avions eu de la chance hein !
Ha… hag e dennent duzh du-hont gant o fuzuilhoù. Rakkar ar fuzuilhoù alman, ar fuzulioù vrezel, a denn pemzek… pemzek kant metr hañ ! Pe seitek… seitek metr met… seitek metr met… ur c’hilometr hanter bepred hañ ! Me 'ma gwelet unan un devezh war ur c’hleuz, war ur c’hleuz, ti… e leur Pierrot Gwilhou. Peogwir e dennent war… war ar c’hourmed. O soñjal e vije kourmed… voyageurs hag a vije o kas des messages. Da… da… da… d’ar Fransijen tu bennaket. Hag eu… ha pa welent ur gourm, « tak ! tak ! tak ! », ac’hanta... Ha 'ma gwelet un Alman gant e fuzuilh. 'Na gwelet… ha 'na gwelet ur gourm, poz, e-kichen menaj ar Prajo Meur, war ur wezenn-derv. « Daonet e vin, emezon-me ! » hag e oa ma vreur ha me 'ba… 'ba leur Kervarker. (Setu?) gant un Alman o vizañ, o vizañ war ar machin, « memestra ! Gant… gant ur ball, emezon-me, 'no ket… 'no ket eu… ar gourm-se keit-se ! a-dreuz pevar pemp park ». Hag e wele anezhi, 'ba… 'ba e jumellenn. Pe marteze 'na ur jumellenn war… war e fuzuilh, n’onn ket. Pe un dra bennaket. Ha pa 'na… 'mamp klevet « tak ! ». Ha ni o sellet. Ha ni o welet ur gourm koad o kouezhiñ… o kouezhiñ duzh ar wezenn. Bet 'na anezhi (moarvat?). Han-se e oa… e oa un tenner mat hañ ! Sur ! Rakkar tennañ keit-se ! War ur gourm, war ur brank. War ur brank n’eo ket bras hañ ! N’eo ket… n’eo ket uheloc’h evit… evit (xxx ?) aze, war ur brank. Ha bepred 'na bet anezhi hañ ! Et… et ils tiraient de là-bas avec leurs fusils. Car les fusils allemands, les fusils de guerre, tirent quinze… quinze cent mètres hein ! Ou dix-sept… dix-sept [cent] mètres mais… dix-sept [cent] mètres mais… un kilomètre et demi toujours hein ! Moi j’en avais vu un un jour sur un talus, sur un talus, chez… sur l’aire de Pierrot Gwilhou. Puisqu’ils tiraient sur… sur les pigeons. Pensant qu’il y avait des pigeons… voyageurs qui envoyaient des messages. Aux… aux… aux… aux Français quelque part. Et euh… et quand ils voyaient un pigeon, « tac ! tac ! tac ! », eh bien… Et j’avais vu un Allemand avec son fusil. Il avait vu… et il avait vu un pigeon, immobile, à côté de la ferme de ar Prajo Meur, sur un chêne. « Que je sois damné, dis-je ! » et il y avait mon frère et moi sur… sur l’aire de Kervarker. (Voilà ?) un Allemand qui vise, qui vise sur le machin, « quand même ! avec… avec une balle, dis-je, il n’aura pas… il n’aura pas euh… ce pigeon de si loin ! À travers quatre cinq champs ». Et il le voyait, dans… dans sa jumelle. Ou peut-être qu’il avait une jumelle sur… sur son fusil, je ne sais pas. Ou quelque chose. Et quand il avait… nous avions entendu « tac ! ». Et nous de regarder. Et nous de voir un pigeon tomber… tomber de l’arbre. Il l’avait eu (sans doute ?). Donc c’était… c’était un bon tireur hein ! Sûr ! Car tirer de si loin ! Sur un pigeon, sur une branche. Sur une branche ce n’est pas grand hein ! Ce n’est pas… ce n’est pas plus haut que… que (xxx ?) là, sur une branche. Et toujours est-il qu’il l’avait eu hein !

[^] Koach boued duzh an Almanted

Brezhoneg Galleg
Hag e arrie an Almanted 'ba ar menaj, da... da c’houll... « Gut ! gut ! ». Kig-kochon pe un dra bennak. Hag e digore an Almanted ar bufed, ha... ha... ha dirak ma vamm ha dirak Maodez ha dirazomp, e gemerent tout. Ar pezh a vije 'ba... 'ba ar bufed. Ha... hag a-benn... hag a-benn... hag a-raok... a-raok e arrie an Almanted 'ba an ti, ma vamm 'nije diblaset tout an uoù... lec’h all ha koachet anezhe. « Oeuf ! Oeuf ! eme an Alman, Oeuf ! ». Duzh... duzh uoù e rae « oeuf ». « Nicht oeuf ! nicht oeuf ! eme ma vamm, nicht oeuf » « ah, madame ! tous poules venues coqs ! » 'na lâret an Alman da ma mamm. An aer d’ober goap douti. « Deut ar ye... deut ar yer, emezañ, tout en... » en breton « tous poules venues coqs ! emezañ ». An aer da lâret... ne deve... ne deve ket ar yer ken. Et les Allemands arrivaient à la ferme, pour... pour demander... « Gut ! gut ! ». De la viande de porc ou quelque chose. Et les Allemands ouvraient le buffet, et... et... et devant ma mère et devant Maodez et devant nous, ils prenaient tout. Ce qu’il y avait dans... dans le buffet. Et... et pour alors... et pour alors... et avant... et avant que les Allemands n’arrivent dans la maison, ma mère avait déplacé tous les oeufs... ailleurs et elle les avait caché. « Oeuf ! Oeuf ! disait l’Allemand, Oeuf ! ». Ils disaient « oeuf » des... des oeufs. « Nicht oeuf ! nicht oeuf ! disait ma mère, nicht oeuf » « ah, madame ! tous poules venues coqs ! » avait dit l’Allemand à ma mère. L’air de se moquer d’elle. « Les poul... les poules devenues, dit-il, toutes... » en breton « tous poules venues coqs ! dit-il ». L’air de dire... qu’elles ne pond... qu’elles ne pondaient plus.

[^] Madriennoù laeret

Brezhoneg Galleg
Bet 'teus gwelet eu... ar pochoù 'na... 'na an Almanted aze 'ba... a lakeent evit an tankchoù 'ba an aod ? Machinoù... simant, gant... ha... hag a vije... tri evel-se, tri evel-se. Evel-se... evel-se. Ha goude e lakeent unan all da vont amañ, unan all da vont aze, hag unan all da vont aze. Ha... ha... ha gwiet eu... an organelloù houarn a oa 'ba ar pochoù, 'ba eu... gant... gant barrinier houarn. Gant an horzh. Hag evel-se ma voute ur char... ur char a... amerikan admettons, war ar blajenn, warnezhañ, e gouezhe en e sav ordinal, warnañ. Tu as vu euh... les poteaux [tétraèdres] qu’avaient... que les Allemands avaient là dans... qu’ils mettaient pour les tanks sur la côte ? Des machins... en ciment, avec... et... et c’était... trois comme ça, trois comme ça. Comme ça... comme ça. Et après ils en mettaient un autre pour aller ici, un autre pour aller là, et un autre pour aller là. Et... et... et ils reliaient euh... les anneaux métalliques dans les poteaux, dans euh... avec... avec des tiges de fer. A la masse. Et comme ça si un char... un char a... américain admettons, sur la page, [arrivait] dessus, il tombait toujours debout, dessus.
Ha ni a oa bet gant kezeg-tred, ha 'mamp divontet eu... ar machinoù alman-se, a-greiz an noz. Hag e oa... e oa leun hed-ha-hed, hed-ha-hed... Krec’h ar C’hoader aze. Un... unan bep... bep... bep pevar bemp metr. Lec’h e oa kap un tank da dremen, gwelet a rez ? Ha... hag eu... hag e dreniemp anezhe. Gant... gant... gant... gant... gant... peogwir ur gazeg, keit hag e vije... a-raok d’ar gazeg-limon, e vije kroget ur c’hrog war pep... pep... pep brec’h-karr, pep brec’h-karr. E grogemp ur c’hrog war... war pep machin houarn, hag eu... hag e dreniemp anezhe d’ar c’hostez. D’ar c’hostez ha 'ba ar c’hostez. Kostez an aod e vije ar c’harr. Ha tri bevar... tri bevar a dud... a garge anezhe 'ba... ha ni... ni a drenie anezhe du… Et nous avions été avec des chevaux de trait, et nous avions démonté euh... ces machin allemands-là, au milieu de la nuit. Et il y en avait... il y en avait plein tout du long, tout du long... à Krec’h ar C’hoader là. Un... un tous les... tous les... tous les quatre cinq mètres. Là où un char était capable de passer, tu vois ? Et... et euh... et nous les trainions. Avec... avec... avec... avec... avec... puisqu’un cheval, tant qu’il était... devant le cheval de tête, on accrochait un crochet sur chaque... chaque... chaque brancard, chaque brancard. Nous accrochions un crochet sur... sur chaque machin métallique, et euh... et nous les trainions sur le côté. Sur le côté et de côté. Du côté de la côte il y avait une charrette. Et trois quatre... trois ou quatre personnes... les chargeaient dans... et nous... nous les trainions de…
Hag an Almanted, an deiz war-lerc’h ar beure, 'gomprenent mann ebet. « Nicht... nicht gut, eme un Alman ! Vu... vu quelqu’un prendre poteaux ? » « Non ! Nicht vu, nicht vu... » 'ma lâret dezhe. Et les Allemands, le lendemain matin, ils ne comprenaient rien. « Nicht... nicht gut, disait un Allemand ! Vu... vu quelqu’un prendre poteaux ? » « Non ! Nicht vu, nicht vu... » que je leur avais dit.
Hag a-benn neuze, 'damp... 'damp graet souterrainioù du-mañ, 'ba ti Bierrot Gwilhou amañ 'ba al leur. Ha laeret madriennoù... koad, da lakat dindan railhoù an train, reoù wez-derv, hein ! D’ar Boched, 'dant graet ur bern, ur bern aze. Hag e vije kousket ur Boch 'ba... 'ba... 'ba... 'ba beg ar bern. 'Na graet evel ur gabanell, evel ur gabanell, hag e vije-ni 'ba penn ar bern o laerezh, ur c’harr ha daou a gezeg, o laerezh kargoù... madriennoù. Ha kentañ 'damp graet souterrainioù, 'ba leur Kervarker, e c’holoemp anezhe gant... gant madriennoù... madriennoù boch. Hag hom bernioù plouz, an deiz ar vapeur, warne, ha laoskemp just un toull, da... da diskenn e-barzh. Et pour alors, nous avions... nous avions fait des souterrains chez moi, chez Pierrot Guillou ici dans l’aire. Et [nous avions] volé des madriers... en bois, pour mettre sous des rails de train, des madriers en chêne, hein ! Aux Boches, ils avaient fait un tas, un tas là. Et il y avait un Boche qui dormait dans... dans... dans... au bout du tas. Il avait fait une cabane, comme une cabane, et nous étions au bout en train de voler, une charrette et deux chevaux, voler des charges... de madriers. Et aussitôt nous avions fait des souterrains, dans l’aire de Kervarker, nous les couvrions avec... avec des madriers... madriers boches. Et [on mettait] nos tas de paille, le jour du battage, dessus, et nous laissions juste un trou, pour... pour descendre dedans.
Ha... hag e vije souterrainioù dindan ar bernioù foenn ha dindan ar bernioù ed. Ha dindan ar bernioù... bernioù... bernioù foenn. Et... et il y avait des souterrains sous les tas de foin et sous les tas de blé. Et sous les tas... tas... tas de foin.

[^] Ar post simant war ar skoaz

Brezhoneg Galleg
Ha If Adam eu... a oa o lâret da Louis ar Meur ha... ha... ha d’Ujen ha din, « sell aze pochoù, emezañ, 'meusomp... 'meusomp laeret evit ar sizhun, pochoù simant alman, treniet... treniet gant... war bord an aod gant machin aze. Me, eme... me, eme If Adam, eu... 'welan den ebet, emezañ, nemet da vreur, ha Louis ar Meur », a oa daou costauds, « kap da lakat ur post evel-se war o... war o skoaz, war o skoaz. » Ha me... ha me o lâret dezhe, ha me o lâret d’If Adam, « ac’hanta, me a ra ur pari evit... emezon-me, ur voutailhad win, emezon-me, da lakat ar post war ma skoaz. » « Oh ! diouzhtu, emezañ ! diouzhtu, eme If Adam ! » Uj... ma vreur oc’h esa... lakat ar post war e skoaz. 'Na ket gallet ober. War e jave e oa bet ar post, met 'oa ket bet war e skoaz. Louis ar Meur... 'na tapet lakat anezhañ war e skoaz. Hag e oa... an deiz kentañ dezhañ kaout un abid nevez, 'na prenet e vamm dezhañ. Ha 'na rampet ar post simant... war e skoaz, hag e oa... aet e... e mañch a-raok, mañch e a... mañch e... mañch e abid a-raok. Ha 'ma gonezet-me ma boutailhad win. Me 'ma laket anezhañ war ma skoaz. Et... ha 'ma... ha 'ma ket nemet ugent vloaz. 'Ma ket ugent vloaz c’hoazh memes, toujust. Ha 'wele ket paotr ar Groaz Wenn, If Adam, nemet Loui... Louis ar Meur, ha U... ha ma... ha ma vreur, a oa kontet... costauds ! Hag e oa manet If Adam... estonet pa 'na gwelet 'oa ket kap an daou all d’ober ha me... ha me 'ma graet ! Et Yves Adam euh... disait à Louis Le Meur et... et... et à Eugène et à moi, « voilà des poteaux, disait-il, que nous avons... que nous avons volés cette semaine, des poteaux en ciment allemands, trainés... trainés avec... sur la côte avec machin là. Moi, dit... moi, dit Yves Adam, euh... je ne vois personne, qu’il disait, sauf ton frère, et Louis Le Meur », qui étaient deux costauds, « capable de mettre un poteau comme ça sur leur... sur leur épaule, sur leur épaule. » Et moi... et moi de leur dire, et moi de dire à Yves Adam, « eh bien, moi je fais un pari pour... dis-je, une bouteille de vin, dis-je, que je mets... le poteau sur mon épaule. » « Oh ! tout de suite, dit-il ! tout de suite, dit Yves Adam ! » Eug... mon frère d’essayer... mettre le poteau sur son épaule. Il n’avait pas pu. Le poteau avait été sur sa poitrine, mais il n’avait pas été sur son épaule. Louis Le Meur... avait réussi à le mettre sur son épaule. Et c’était... le premier jour où il mettait un nouveau costume, que sa mère lui avait acheté. Et le poteau en ciment avait glissé... sur son épaule, et sa manche... sa manche avait été... la manche de son costume était partie. Et moi j’avais gagné ma bouteille de vin. Moi je l’avais mis sur mon épaule. Et... et je n’avais... et je n’avais que vingt ans. Je n’avais même pas vingt ans encore, à peine. Et le gars de ar Groaz Wenn, If Adam, ne voyait que Loui... Louis Le Meur, et Eu... et mon... et mon frère, qui étaient considérés... costauds ! Et Yves Adam en était resté... coi quand il avait vu que les deux autres n’étaient pas capables de le faire et moi... et moi je l’avais fait !

[^] An Almanted oc'h en em rentañ

Brezhoneg Galleg
Az... aze, kentañ e oa arriet an Amerikaned amañ, kentañ 'nant debarket 'ba an Normandi, 'dant graet prizoniñ... tout ar Boched. Ar reoù a oa en Enez Koad, ar reoù oa... 'ba... 'ba Keloù Mat, a oa e bord an aod a-hont, ti... ti Jozef-Fañch, peogwir 'dant kemeret ar menaj. Ar menaj eu... argaset... bet, tud ar menaj. Hag un devezh, eu... pa oa debarket an Amerikaned, e oant deut da brizoniñ... an... an... an Almanted... a oa 'ba menaj Jozef-Fañch, ur breur da tad Pierrot Gwilhou amañ. Hag eu... e oa ma vreur ha me, hag Yves Tomaz a oa o chom e-kichen ti Pierrot Gwilhou aze, o chaseal, ha gant ur fuzuilh un tenn, ur fuzuilh... brezel, transformet, abaoe ar brezel 14-18, gant... gant... gant unan bennak. Hag e oa transformet gant ur c'hanon calibre 12 war... war... war... war... war ar fuzuilh. Ha... hag e oamp... e oamp o chaseal kourmed, peogwir Jozef-Fañch 'na kourmed, met... peogwir e oa okupet ar menaj gant an Almanted, ar c'hourmed a gouske war an doenn bepred. Hag an Almanted a lâ... eu... a laoske anezhe da gousket war toenn an ti, a laoske anezhe hañ ! L... là, quand les Américains étaient arrivés ici, quand ils avaient débarqué en Normandie, ils avaient fait prisonniers... tous les Boches. Ceux de an Enez Koad, ceux qui étaient... à... Kelo Mat, qui était sur la côte là-bas, chez... chez Joseph-François, puisqu'ils avaient pris la ferme. La ferme euh... ayant... expulsé, les gens de la ferme. Et un jour, euh... quand les Américains étaient arrivés, ils étaient venus faire prisonniers... les... les... les Allemands... qui étaient à la ferme de Joseph-François, un frère à un père de Pierrot Guillou ici. Et euh... nous étions mon frère et moi, et Yves Thomas qui habitait à côté de chez Pierrot Guillou là, en train de chasser, et avec un fusil à un coup, un fusil... de guerre, transformé, depuis la guerre 14-18, par... par... par quelqu'un. Et il avait été transformé avec un canon de calibre 12 sur... sur... sur... sur... sur le fusil. Et... et nous étions... nous étions en train de chasser des pigeons, puisque Joseph-François avait des pigeons, mais... puisque la ferme était occupée par les Allemands, les pigeons dormaient sur le toit toujours. Et les Allemands dis... euh... les laissaient dormir sur le toit de la maison, ils les laissaient hein !
Hag un devezh, e oa arri, pa oa debarket an Amerikaned, pa oant o tont da... o tont d'ober... prisonnier, prizoniñ an Almanted a oa 'ba ar menaj... Jozef-Fañch. E oa... e oa... e oa ma vreur ha me, o chaseal, dirak an Almanted, dirak an Almanted, met 'oa ket fuzuilh ebet ganin. 'Damp ket droed ! Da gaout un arm, gant an Al... gant an Almanted. Ha ni o welet ur c'honvoa Amerikaned oc'h arriet, oc'h arriet duzh... duzh bourk Lanvaodez. Se a oa... se a oa... a oa... a oa lâret en un tu bennak dezhe, « en traoñ, en traoñ a-hont zo... zo eu... ur gompagnonezh Almanted, 'ba ar me... 'ba ar menaj ». Hag e oa arri... arriet an A... an A... an A... an Amerikaned, gant pemzek pe ugent kamion, d'o... da... da dont d'ar menaj. Met an Almanted 'na... lakeet ur fil de fer barbelés. Teir... teir beder rañjead fils de fer barbelé... gros, e-krec'h amañ, war an hent... war an hent da stouvañ, da stouvañ duzh an Amerikaned. Et un jour, quand les Américains étaient arrivés... avaient débarqué, quand ils venaient pour... venaient pour... faire prisonniers, faire prisonniers les Allemands qui étaient dans la ferme... de Joseph-François. Nous étions... étions... étions mon frère et moi, en train de chasser, devant les Allemands, devant les Allemands, mais nous n'avions pas de fusil. Nous n'avions pas le droit ! D'avoir une arme, avec les Al... avec les Allemands. Et nous de voir un convoi d'Américains arriver, arriver de... du bourg de Lanvaodez. Ca leur avait... ça leur avait... avait.. avait été dit quelque part, « en bas, en bas là-bas il y a.. il y a euh... une compagnie d'Allemands, dans la fer... dans la ferme ». Et les A... les A... les A... les Américains étaient arrivés, avec quinze ou vingt camions, pour fai... pour... pour venir à la ferme. Mais les Allemands avaient... mis un fil de fer barbelé. Trois... trois quatre rangées de fils de fer barbelé... du gros, en haut ici, sur la route... sur la route pour la bloquer, pour la bloquer aux Américains.
Hag e oa an Amerikaned... an Amerikaned o troc'hañ anezhe gant... gant sizailhoù. O troc'hañ anezhe. Ha... ha... evit mont da... da vachina... da... da brizoniñ an Almanted a oa en traoñ. Met an Almanted a oa... a oa kontant d'en em rentañ. An Almanted a lere « on... on se rendra à des soldats, mais... mais... mais pas à des civils ». Hag ar rezistañs 'na... 'na esaeet mont da... da brizoniñ anezhe. Hag an Almanted 'na « tatatak ! Tata... », 'na tennet war... war... war ar rezistañted, gwelet a rez ? 'Oant... 'oant ket en uniform hañ ! E-kichen an Amerikaned a oa... te... tenue... tenue amerikan. Et les Américains étaient... étaient en train de les couper avec … avec des cisailles... En train de les couper. Et... et... pour aller les machi... pour machi... pour... pour faire prisonniers les Allemands qui étaient en bas. Mais les Allemands étaient... étaient heureux de se rendre. Les Allemands disaient « on... on se rendra à des soldats, mais... mais... mais pas à des civils ». Et la résistance avait... avait essayé d'aller... les faire prisonniers. Et les Allemands avaient « tatatac ! Tata... », ils avaient tiré sur... sur... sur les résistants, tu vois ? Ils n'étaient... ils n'étaient pas en uniforme hein ! Alors que les Américains étaient... en te... tenue... tenue américaine.

[^] Ar c’hi o saotiñ war ur min

Brezhoneg Galleg
« Batist 'neus bet chañs hañ ! Emezi, n’eo bet nemet bleset ! » « Me 'meus bet muioc’h c’hoazh, emezi, peogwir 'meus bet mann ebet emezi ! ». Kont… Kontant e oa… pa lere an dud dezhi, « memestra 'neus bet chañs hañ ! Batist hañ ! N’eo bet nemet bleset » « me 'meus bet muioc’h c’hoazh ! Emezi, a lere, peogwir me 'meus bet mann ebet, emezi ! ». Hag end-eeun, 'oa ket bet touchet gant... gant… Me 'ma bet un eklad 'ba ma fri. Me 'ma lâret dit ? 'Ma ket ? 'Na savet ma gi ur c’had, ur c'had e-mesk ar minioù. Hag e oa… hag e oa… ma vreur ha me, a oa e bord ur c’hardenn. Lec’h e oa tremenet ar c’had, ha… ha… ha ma gi. Ha *mom… hom gi-chase, war-lerc’h ar c’had. Ha ni a oa war ar c’hleuz. Gardenn… ar c’hardenn… 'namp… 'namp doan, e oa minioù war… 'ba ar c’hardenn, gwelet a rez ? Lakeet gant an Almanted. Hag end-eeun e oa, peogwir arri e penn… arri 'ba penn ar c’hra, tregont metr... uheloc’h evit e oamp-ni war ar c’hleuz ma vreur ha me. 'Na saotet *mom… hom c’hi ur min. Ha… hag e oa arriet duzh en… duzh en ober « wouwouwou ! Wouwouwou ! » emezañ, evel… evel… evel… evel ur goéland, ar c’hi… ar c’hi-chase. Ha tout e benn en bouillie… en bouillie. 'Vije gwelet lagad ebet dezhañ na mann ebet. 'Mamp renket dougen anezhañ da… d’ar gêr. Ha petra 'namp graet nemet mont… ti veteri… ti veterinaer Lezardrev gantañ. Ha 'dant gwalc’het e benn… e benn dezhañ gant… eoul devet ! Ha… ha… hag e oa… hag e oa yac’heet ! Met 'oa… met ar blev 'na ket boutet war e benn ken. « Baptiste a eu de la chance hein ! dit-elle, il n’a été que blessé ! » « Moi j’en ai eu plus encore, dit-elle, puisque je n’ai rien eu du tout dit-elle ! ». Elle était cont… contente… quand les gens lui disaient, « il a quand même eu de la chance hein ! Baptiste hein ! Il n’a été que blessé » « moi j’en ai eu plus encore ! dit-elle, qu’elle disait, puisque je n’ai rien eu du tout, dit-elle ! ». Et en effet, il n’avait pas été touché par... par… Moi j’avais eu un éclat dans mon nez. Je t’avais dit ? Non ? Mon chien avait levé un lièvre, un lièvre dans les mines. Et nous étions… et nous étions… mon frère et moi, au bord du chemin. Là où le lièvre était passé, et… et… et mon chien. Et *notre… notre chien de chasse, poursuivant le lièvre. Et nous étions sur le talus. Chemin… le chemin… nous avions… nous avions peur, qu’il y ait des mines sur… dans le chemin, tu vois ? Posées par les Allemands. Et effectivement il y en avait, puisque arrivé au bout… arrivé au bout de la côte, trente mètres... plus haut que nous n’étions sur le talus mon frère et moi. *Notre… notre chien avait [fait] sauter une mine. Et… et il était arrivé en… en faisant « waouwaouwaou ! Waouwaouwaou ! » qu’il faisait, comme… comme… comme… comme un goéland, le chien… le chien de chasse. Et toute sa tête en bouillie… en bouillie. On ne voyait plus un œil ni rien. Nous avions dû le porter à… à la maison. Et qu’avions-nous fait mais aller… chez le vétéri… chez le vétérinaire de Lezardrev avec lui. Et ils avaient lavé sa tête… sa tête avec… de l’huile brûlée ! Et… et… et il avait… et il avait guéri ! Mais il n’y avait… mais les poils n’avaient plus poussé sur sa tête.
Hag e oa bet… oa bet touchet gant… ar min a oa ur grenade e oa. 'oa ket bet ur min antichar na mann ebet, mine personnelle. Ha 'ma… ha bepred… bepred e oan ur pennad brav duzh… doutañ, ha 'ma bet… santet… un dra bennak war… war… war… Bepred… bepred… bepred 'meus xxx (?) un askorn gwenn aze. Ha ma vreur 'na lâret din, « da fri *za… da fri… a wa… a wad, emezañ » « ma fri a wad ? » Ha me oc’h ober evel-se, « ya 'vat ! » Hag e wele ur poent du e-barzh, e wele ur poent du e-barzh ha 'na esaeet, kaout anezhañ gant… gant beg ur chimikenn. Ha 'oa ket kap da gaout anezhañ. Ha 'ma lâret dezhañ, « oh, laosk ar poent du e-barzh neuze 'ma lâret dezhañ ! » Ha 'na laosket ar poent du e-barzh. Ha… ha… ha ne… duzh en ober… seizh pe eizh devezh, e oa stouvet eu… e oa stouvet an toull. Met bepred e san… pa raen evel-se, e santen. Bepred e oa chomet un eklad e-barzh. Hag un devezh, pellad mat, oh ! Ya… ya ! Ur bloavezh goude, e oan kousket en noz, ha me oc’h ober evel-se. Beg ma fri. Ha… ha 'ma… ha 'ma kignet eu… lec’h e oa… lec’h e santen eu… un askorn o vachinat. Ha 'ma… ha 'ma santet un dra bennaket evel un drouskenn, ha me o sellet. Hag e oa… hag e oa un tamm min e oa. Ha… ha 'ma… ha 'ma… ha eo un tamm houarn, a glee bezañ… boutet war an askorn, ha.. ha deut eu… ha… ha… ha deut war xxx (?) aze. Hag e santen anezhañ, kazi… e-kreiz-etre kig ha krochen, war ma… war ma fri. Ha 'ma tennet anezhañ. Met bepred… bepred e santan un… un askorn… 'oa… 'oa ket eeu… 'oa ket eeun ma fri ken hañ ! Et il avait été… avait été touché par… la mine était une grenade. Ce n’était pas une mine antichar ni rien, une mine personnelle. Et j’avais… et toujours est-il… toujours est-il que j’étais à une bonne distance de… de lui, et j’avais eu… senti… quelque chose sur… sur… sur… J’ai toujours… toujours… toujours xxx (?) un os blanc là. Et mon frère m’avait dit, « ton nez *sai… ton nez… sai… saigne, dit-il » « mon nez saigne ? » Et moi de faire comme ça, « mais oui ! » Et… et il voyait une pointe noire dedans, il voyait une pointe noire dedans et il avait essayé, de l’avoir avec… avec le bout d’une allumette. Et il n’arrivait pas à l’avoir. Et je lui avais dit, « oh, laisse la pointe noire dedans alors que je lui avais dit ! ». Et il avait laissé la pointe noire dedans. Et… et… et ne… en… sept ou huit jours, le trou s’était euh… s’était bouché. Mais je sentais… quand je faisais ça, je sentais. Toujours est-il qu’un éclat était resté dedans. Et un jour, longtemps après, oh ! Oui… oui ! Un an après, une nuit que je dormais, et moi de faire comme ça. Le bout de mon nez. Et… et j’avais… et j’avais écorché euh… là où était… là où je sentais… un os machiner. Et j’avais… et j’avais senti quelque chose comme une croûte, et moi de regarder. Et c’était… c’était un petit caillou. Et… et j’avais… et j’avais... et c’est un petit bout de fer, que ça devait être… poussé sur l’os, et.. et venu euh… et… et… et venu sur xxx (?) là. Et je le sentais, presque… entre chair et peau, sur mon… sur mon nez. Et je l’avais retiré. Mais je sens toujours… toujours un… un os… mon nez n’était… n’était pas droi… mon nez n’était plus droit !

[^] Ganidigezh Jañ

Brezhoneg Galleg
An ti bihan zo e-kichen, a oa... a oa... a oa ur bistro, Louiz an Anton. Keit ha oa... keit a oa akouchet ma vamm, a oa... ma vamm a oa 'ba an ti... an ti zo... a rae an hent un dro dezhañ, zo aze, d’ar bistro-se. Ha eo... ha eo... Soa... Soa ar Born, an hini... den an hini a oa o terc’hen ar bistro, Louiz an Anton. Eñ... eñ a oa aet da gerc’hat ar medesin, kentañ e oa klañv ma vamm d’akouchiñ... diouin, diouin. Ha oa... ha oa deut... ur medesin en bisikled, duzh a Bleuvihan, d’akouchiñ ma vamm 'ba... 'ba an ti... 'ba an ti-se, e-tal ar bistro aze. E-tal ar bistro aze. Ha 'na... pa 'na akouchet ma vamm, a 'na... a 'na lâret da Soa... da Soa ar Born 'ba ar bistro. E oa aet d’evañ ur bannac’h, ar medesin, 'ba ar bistro ivez, peogwir e oa-eñ a oa bet o kerc’hat ar medesin, hag avertisañ ar medesin evit dont. « Ac’hanta eu... bet 'neus... bet 'neus ar plac’h aze, emezañ, eu... ur pezh bugel 'vat, emezañ ! ». A soñj dit, e raen... e raen 6 kilos, pa oan ganet. Pa oan ganet. Daouzek lur. 'Na... 'na... 'na gwelet ar medesin, james ur bugel ken... ken... ken fort-se, ken fort-se. La petite maison qui est à côté, c’était... c’était... c’était un bistrot, Louise Antoine. Quand ma mère avait... quand ma mère avait accouché, c’était... ma mère était dans la maison... la maison qui est... dont la route fait le tour, qui est là, de ce bistrot-là. Et c’est... et c’est... François... François Le Borgne, celui... le mari de celle qui tenait le bistrot, Louis Antoine. il... c’est lui qui était allé chercher le médecin, aussitôt que ma mère était prête à accoucher... de moi, de moi. Et un médecin était... était venu... en bicyclette, de Pleuvihan, pour accoucher ma mère dans... dans la maison... dans cette maison-là, à côté de ce bistrot là. A côté de ce bistrot là. Et il y avait... Quand ma mère avait accouché, il avait... il avait dit à François... à François Le Borgne dans le bistrot. Il était allé boire un coup, le médecin, dans le bistrot aussi, puisque c’est lui qui était allé chercher le médecin, et avertir le médecin de venir. « Eh bien euh... Cette fille là a eu... a eu, dit-il, euh... un sacré bébé, dit-il ! ». Imagine, je faisais... je faisais 6 kilos, quand j’étais né. Quand j’étais né. Douze livres. Jamais le médecin n'avait... n’avait... n’avait vu un bébé aussi... aussi... aussi gros que ça, aussi gros que ça.
Lakeet e oa war ma... war ma... war ma livret de famille memes, peseurt pouez a raen. Ha... ha... ha... ha 'ma anezhañ amañ, ha n’onn ket pelec’h 'neus... 'neus... 'neus boutet ar plac’h, ma xxx (?), ma bugale anezhañ. Ne gavan ket anezhañ ken e-mesk ma bapeuroù na mann ebet. Marteze 'deusont kaset anezhañ eno, ya, gante. On avait mis sur... sur mon... sur mon livret de famille même, quel poids je faisais. Et... et... et... et je l’avais ici, je ne sais pas où ma fille l’a... l’a... l’a fourré, ma xxx (?), mes enfants. Je ne le trouve plus dans mes papiers ni rien. Peut-être qu’ils l’ont emporté là-bas, oui.

[^] Fotet an derrinennad soub

Brezhoneg Galleg
Teo ar Gozhker un devezh, eu... e... e oan aet da... da vapeuriñ. Ti... 'ba ar Gozhker e oa ur menaj bras hañ ! Un devezh... a-bezh e vije... e vije... e vije ar vapeur. Ha... ha... ha ni evit kaout eu... da debriñ, hag evit kaout gwerzh-butun, pa vije fin... pa vije fin ar vapeur, e vije gwerzh-butun da gaout eu... E oamp aet da vapeuriñ. Ar vapeur a oa ur Yaou a gredan, un devezh ha 'oa ket skol. Un devezh na oa ket skol. Hag e oamp duzh taol o tebriñ soub, o tebriñ soub. Hag eu... e oamp evel-se, duzh taol evel-se, ha... ha... Louiz an Anton, an hini a derc’he ar bistro, a oa kemeret gant Teo ar Gozhker, evit servijiñ... an dud. Hag e oa arriet... a-dreñv din gant un derrinennad soub. Ha skoet revrad an derrinenn 'ba ma benn, 'ba... 'ba... 'ba... 'ba ma benn, war ma benn. Ha... ha fotet an hanter deus an derrinennad soub... war ma benn. Ha devet-tout... tout, gant soub... gant soub tomm. E oa renket kas ac’hanon d’ar medesin n’onn ket pelec’h. Théo de ar Gozhker un jour, eu... je... j’étais allé... faire un battage. Chez... à ar Gozhker il y avait une grande ferme hein ! Le battage durait... durait... durait une journée... entière. Et... et... et nous pour avoir euh... à manger, et pour avoir un peu d’argent, quand prenait fin... quand prenait fin le battage il y avait un pourboire à avoir euh... Nous étions allés faire le battage. Le battage était un jeudi je crois, un jour qu’il n’y avait pas école. un jour qu’il n’y avait pas école. Et nous étions à table en train de manger de la soupe, mangeant de la soupe. Et euh... et nous étions comme ça, à table comme ça, et... et... Louise Antoine, celle qui tenait le bistrot, avait été prise par Théo de ar Gozhker, pour servir... les gens. Et elle était arrivée... derrière moi avec une terrine de soupe. Et elle avait heurté avec le cul de la terrine ma tête, dans... dans... dans... dans ma tête, sur ma tête. Et... et [elle avait] renversé la moitié de la terrine de soupe... sur ma tête. Et [j’avais été] tout brûlé... tout, avec de la soupe... avec de la soupe chaude. On avait dû m’emmener chez le médecin je ne sais où.

[^] Kouezhet er mor

Brezhoneg Galleg
Hag eu... e oa Janvier, Janvier a derc’he ar bistro, 'ba... du-hont. Hag eu... hag e oa... hag e oa reoù Pleumeur... an Onest a vije graet doute. Ar re-seoù 'na barakennoù... koad. Hag eu... hag eu... e feurme ur varakenn goad, da Lanvaodez, ma oa pardon Lanvaodez, hag e feurme ur varakenn goad da... da... da... du-hont, e-kichen... war bord an aod, machin… Et euh... c’était Janvier, Janvier qui tenait le bistrot, à... là-bas. Et euh... et c’était... et c’était ceux de Pleumeur... Le Nonest qu’on les appelait. Ceux-là avaient des baraques... en bois. Et euh... et euh... il louait une baraque en bois, à Lanvaodez, si c’était le pardon de Lanvaodez, et il louait une baraque... à... à... là-bas, à côté... sur la côte, machin…
Hag un devezh, e oamp 'ba ar bal, e oamp 'ba ar bal 'ba ar varakenn goad. Hag e oan aet da bisat, er-maez ar varakenn. E vije roet ur boñ dit, peogwir 'tije paeet an antre. E vije roet ur boñ dit ma 'h ez er-maez, d’evañ ur bannac’h... ur bannac’h 'ba ar bistro pe un dra bennaket. Hag e oan... hag e oan... hag e oan aet da bisat... war bord ar c’hae. Ha... ha.. hag e oan kouezhet 'ba ar mor ! Hag e oan kouezhet 'ba ar mor… Et un jour, nous étions au bal, nous étions au bal dans la baraque en bois. Et j’étais allé pisser, en dehors de la baraque. On te donnait un bon, puisque tu avais payé l’entrée. On te donnait un bon si tu sortais, pour boire un coup... un coup au bistrot ou quelque chose. Et j’étais... et j’étais... et j’étais allé pisser... au bord du quai. Et... et... et j’étais tombé dans la mer ! Et j’étais tombé dans la mer…
Ha... ha duzh en gouezhiñ 'ba ar mor... 'ma sparsiatoù lêr ganin. Ha... hag ar mor a oa e-krec’h. Ha... ha... hag e oa partiet eu... ar sparsiatenn duzh ma droad. Ha 'ma renket dont un dev... an de... an deiz war-lerc’h da... keit ha oa ar mor en traoñ da... da gerc’hat ma sparsiatenn. Ya ! Hañ ? Ur sparsiatenn zo... eo un espes sandalenn gant... lêrennoù, lêrennoù. E vije graet sparsiatoù, sparsiatoù doute. Et... et en tombant dans la mer... j’avais des spartiates. Et... et la mer était haute. Et... et... et la spartiate était euh... partie de mon pied. Et j’avais dû revenir un jo... le jo... le lendemain pour... tant que la mer était basse pour... pour chercher ma spartiate. Oui ! Hein ? Une spartiate c’est... c’est une espère de sandale avec... des lacets de cuir, lacets de cuir. Et on les appelait des spartiates, des spartiates.

[^] Mari Bizenn

Brezhoneg Galleg
Ar c’hardenn-se a arri ti Aogust Korr. Hag e oa « Mari Bizenn »... o chom e-barzh. Mari ar Razaved e oa. Met... Louis ar Marreg 'na lâ... lakeet ur parkad... lized, en plas... en plas lakat plant lized, evel e vije graet gant un ibil, e lakee div pe deir hadenn... hadenn... lized. Lized. Ha peogwir « Mari Bizenn » 'na div vuoc’h, 'na lâret Louis ar Marreg dezhi peogwir e oa antre he fark duzh toull an nor... « Mari Bizenn ». A 'na... a 'na lakeet eu... pa... pa oa arri bras al lized, e vije tennet... an div vihanañ hag e vije laosket an hini gaerañ. Ha 'na lâret Louis ar Marreg dezhi... « Mari Bizenn » a lakee... 'na ket nemet daou park hag ur jardin, evit... evit div pe deir buoc’h 'da. Ha 'da ken boued kazi da reiñ d’he buoc’h ha 'na lâret Louis ar Marreg dezhi « 'Peus ket nemet tennañ... ar plant bihan zo en-dro da... d’an hini vras », ha goude e vi... an hini vras a greske muioc’h, gwelet a rez ? Ce chemin-là arrive chez Auguste Le Corre. Et il y avait « Marie au Pois »... qui y habitait. Marie Le Razavet que c’était. Mais... Louis Le Marrec avait d... mis un champ de... lisette, en place... en place, mettre des plants de lisette, comme on faisait avec un plantoir, il mettait deux ou trois graines... graines... de lisette. De la lisette. Et puisque « Marie au Pois » avait deux vaches, Louis Le Marrec lui avait dit puisque l’entrée de son champ était à l’entrée de sa maison... à « Marie au Pois ». Il avait... il avait mis euh... quand... quand les lisettes étaient arrivées grandes, on enlevait... les deux plus petites et on laissait la plus belle. Et Louis Le Marrec lui avait dit... « Marie au Pois » mettait... elle n’avait que deux champs et un jardin, pour... pour deux ou trois vaches qu’elle avait. Et elle n’avait quasiment plus de nourriture à donner à sa vache et Louis Le Marrec lui avait dit « vous n’avez qu’à enlever... les petits plants qui sont autour de... du grand », et après c’éta... le grand poussait davantage, tu vois ?
Ha... ha... ha... ha petra a rae « Mari Bizenn » ? E-plas tennañ ar reoù vihan ? e denne an hini vras hag e laoske... hag a denne... ha... ha... hag a denne... hag e laoske ar reoù vihanañ. Ha Louis ar Marreg pa arrie, « daonet e vin ! amañ zo mann 'ba park ken ! emezañ, zo mann 'ba park ken ! emezañ ». Et... et... et... et que faisait « Marie au Pois » ? A la place d’enlever les petits ? elle enlevait le grand et elle laissait... et elle enlevait... et... et... et elle enlevait... et elle laissait les plus petits. Et Louis Le Marrec quand il arrivait, « que je sois damné ! ici il n’y a plus rien dans le champ ! qu’il disait, il n’y a plus rien dans le champ ! qu’il disait ».