Sell aze stummioù doare-gourc'hemenn ar yezh standard :
| verboù reizh | ober | bezañ | kaout | mont | dont | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| U1 | am bezet | |||||
| U2 | kan | gra | bez | az pezet | a, kae | deus |
| U3 | kanet | graet | bezet | en / he devezet | aet | deuet |
| L1 | kanomp | graomp | bezomp | hor bezet | eomp / deomp | deomp |
| L2 | kanit | grit | bezit | ho pet, ho pezet | it / kit | deuit |
| L3 | kanent | graent | bezent | o devezet | aent | deuent |
• verboù reizh
Gouez da Favereau « n'en deus an doare-gourc'hemenn nemet tri stumm (U2, L1, L2) hag a vez implijet da vat : dihun, dihunomp, dihunit ! » (1997, p.198). Gwir eo evit hom brezhoneg, n'hon eus ket klevet stumm ebet evit an U1, U3 nag L3.
Evit an U2 n'en em dishañvala ket brezhoneg Bear deus ar standard. Radikal ar verb an hini a vez implijet :
debr, evel-se e teuio barv dit !
debr, evel-se e deuio barv dit
[dɛb və’se dɛj bɑrw dit]
mange, comme ça il te poussera de la barbe [pour faire manger un enfant]
Dominik Baodour, 1965, Bear (dastumet gant Tangi)
Er stumm-nac'h avat e vez implijet bep gwech stumm an amzer-vremañ gant an dibenn -ez :
(na) skoez ket anezhañ en traoñ !
na skoez ket anezhañ en traoñ
['skoɛs kə neɑ̃ trɔw]
ne le jette pas en bas [par terre]
Ivet Aofred, 1931, Bear (dastumet gant Tangi)
N'hon eus skwer ebet gant ur radikal hepken en degouezhioù-se. Komz a rae Jul Gros c'hoazh deus an emdroadur-se er bloavezhioù 1960 (idem, p.29) :
« L'impératif négatif de la seconde personne singulier prend souvent la forme du présent de l'indicatif à la même personne. »
Evitañ e oa posubl c'hoazh kaout an daou stumm :
#n'ez (n'a) ket d'ober se !
#na rez (na ra) ket a drouz !
#na skoez (na sko) ket evel-se gant al loened !
Bremañ n'haller ket ken, ha moarvat eo abalamour d'an ezhomm a oa da dishañvalaat stumm U2 an doare-gourc'hemenn deus stumm U3 an amzer-vremañ :
°(na) ra ket a drouz ! (ne fais pas de bruit !)
°(ne) ra ket a drouz (il ne fait pas de bruit)
Gant ar verboù emober e vo ar memes kont. Kavet a raio an nen en em hag ar radikal war-lerc'h er stumm-ya :
en em servij da-unan hañ ! nõn zèrvij dehun ã !
▶ en em servij da-unan hañ !
[nɔ̃n 'zɛrviʃ tə'hy:n ɑ̃]
sers-toi tout seul hein !
Lusien Karluer, 1928, Bear (dastumet gant Tangi)
Er stumm-nac'h e vo ouzhpennet an dibenn -ez d'ar verb :
n'en em direñjez ket dam din ! nõn dirẽjés ke dãm dĩ !
n'en em direñjez ket dam din
[nɔ̃n di'rɛ̃:ʒɛs kəd dɑ̃m dĩ]
ne te dérange pas à cause de moi
Lusien Karluer, 1928, Bear (dastumet gant Tangi)
Kement ha komz deus ar stumm-nac'h zo d'ober lâret diouzhtu ne vez klevet kazi gwech ebet ar rannig-verb na :
(na) chomez ket da drenañ evel-se : chomés ked de drègnañ
na chomez ket da drenañ evel-se
[ʃo̞'meskə də 'dʁɛɲɑ̃ vi'se]
ne reste pas traîner [ta maladie] comme ça
Lusien Karluer, 1928, Bear (dastumet gant Tangi)
(na) skoez ket anezhañ : skoés ke néañ
na skoez ket anezhañ en traoñ
['skoɛs kə neɑ̃ trɔw]
ne le jette pas en bas [par terre]
Ivet Aofred, 1931, Bear (dastumet gant Tangi)
(na) rit ket gwad fall : ré ke gwat fal
▶ na rit ket gwad fall bugale, gant al loar veurzh e varvo ho tad
[ʁe kə gwat'fɑl by'gɑ:le gɑ̃n lwaʁ'vœʁs 'vɑʁwo o tɑ:t]
ne vous inquiétez pas les enfants, votre père mourra à la lune de mars
Roje Dollo, 1932, Bear (dastumet gant Tangi)
(na) dorrez ket da benn : dorés ke de bènn
▶ na dorrez ket da benn war ar prenestr !
['dɔrɛs kə də bən war 'prɛnəs]
ne te casses pas la tête sur la fenêtre !
Janin An Aodren, 1939, Bear (dastumet gant Tangi)
(na) vezez ket nec'het : vés ke néhet
▶ na vez ket nec'het
[ve:s kə ’ne:hət]
ne t'inquiète pas
Janin An Aodren, 1939, Bear (dastumet gant Tangi)
N'hon eus nemet ur skwer e-lec'h e vez klevet [nə] :
na voujez ket : ne voujés ket
▶ na voujez ket emezon-me hañ, ken ec'h arruo an nen en-dro gant ar medesin !
[nə vu’ʒeskə ’mɔ̃mɛ ɑ̃ ken ’hɑjo nen dɾo gɑ̃n mœ’dœsin]
ne bouge pas dis-je hein, jusqu'à ce qu'on revienne avec le médecin !
Roje Dollo, 1932, Bear (dastumet gant Tangi)
Na pa ne vez ket klevet na ec'h ouvezer emañ aze dre ar c'hemmadur dre-vlotaat a vez war-e-lerc'h.
Evit ar stumm L1 e seblant hom brezhoneg termal etre an dibennoù -omp ha -amp :
lakomp se aze : lakãm zé ahé
▶ lakomp se aze
['lɑkɑ̃m ze 'ɑhe]
admettons ça là
Lusieñ Minous, 1926, Bear (dastumet gant Tangi)
lakomp se evel-se : lakõm zé visé
▶ lakomp se evel-se
['lɑkɔ̃m ze vi'se]
admettons que c'est comme ça
Michel Talgen, 1951, Bear (dastumet gant Tangi)
Er stumm L2 eo an dibenn -et a gaver, distaget [ət] er stumm-ya hag [e] / [et] er stumm-nac'h (disparesañ a ra ar soniad [t] a-wechoù) :
(na) debrit ket re brim ! dèbé ke ré brum !
na debrit ket re brim !
[dɛ'be kə re brym]
ne mangez pas trop vite !
Lusien Karluer, 1928, Bear (dastumet gant Tangi)
Sell aze taolenn ar verboù reizh (en lizherennoù tev ar stummioù bet klevet ganimp) :
| stumm-ya | stumm-nac'h | |
|---|---|---|
| U2 | kãn | gãnés ket |
| L1 | kãnõm / kãnãm | gãnõm ket / gãnãm ket |
| L2 | kãnet | gãné(t) ket |
• ober
Ar verb ober en deus evit an U2 ur stumm grez distaget [gwe̞s] kazi ordinal :
gra e rodoù dezhañ ! gwêz i rojo déã !
grez e rodoù dezhañ !
[gwɛz i ’ro:ʒo deɑ̃]
fais-lui ses roues !
Ivet Aofred, 1931, Bear (dastumet gant Tangi)
Ur wech bennaket eo degouezhet dimp klevet [ge̞s] :
ale gra ! alé gês !
ale grez !
[’ɑle gɛs]
allez fais !
Ivet Aofred, 1931, Bear (dastumet gant Tangi)
Evit ar stumm L2 grit e vez klevet [gwe̞t].
Er stumm-nac'h e klevfomp (na) rez ket ['ʁeskət] en U2 ha (na) rit ket ['ʁekət] / ['ʁetkət] en L2.
Ar stummioù L1 evit ar stumm-ya hag ar stumm-nac'h n'hon eus ket serret. Roet e vezont gant Yann an Du (brezhoneg Plougouskant ha Bear a seblant bezañ hañval-kaer ur wech c'hoazh) : « gwêm » ha « réõm ket » (2012, p.82) :
| stumm-ya | stumm-nac'h | |
|---|---|---|
| U2 | gwês / gês | rés ket |
| L1 | gwêm ??? | réõm ket ??? |
| L2 | gwêt | ré(t) ket |
• bezañ
Evit an U2 a vez klevet bez [bes] :
bez fur ! béz vur !
bez fur !
[be:z vy:r]
sois sage !
Selina Jagin, 1920, Bear (dastumet gant Tangi)
Hag evit al L2 eo bet [bét] an hini a vez klevet :
bezit fur ! béd vur !
▶ bezit fur keit ma vin oc'h ober ma zro peotramant 'po ket mann ebet !
[be:d vy:r kɛjd ə vĩ ho:r mə dro: pe'tɑ̃m po kə mɑ̃n bet]
soyez sage tant que je serais à faire mon tour sinon vous n'aurez rien !
Roje Dollo, 1932, Bear (dastumet gant Tangi)
Adkavet a raer ar memes stummioù, kemmet avat, er stumm-nac'h :
(na) vez ket trubuilhet ! vés ke trubuilhet !
!!!
(dastumet gant Tangi)
(na) vezit ket jenet ! vét ke jénet !
▶ ha neuze 'da goulennet ganin ha 'ma lâret dezhi « na vezit ket jenet emezon-me gant... gant ar bañsion emezon-me, met gant ar gondision e rofet ur bannac'h dour dezhañ »
[a 'nœ:he da 'gu:lət kɑ̃nĩ a ma lɑ:t tɛj vet kə 'ʒe:nəd mɔ̃mɛ gɑ̃n gɑ̃n i bɑ̃'si:ɔ̃n mɔ̃mɛ mɛ gɑ̃n gɔ̃'disjɔ̃n rofɛd bɑ̃h du:ɹ deɑ̃]
et alors elle m'avait demandé et je lui avais dit « ne vous embêtez pas [litt. ne soyez pas gênée] dis-je avec... avec la pension dis-je, mais à la condition que vous lui donniez un peu d'eau »
Lusieñ Minous, 1926, Bear (dastumet gant Tangi)
Souezhet omp n'en defe ket Yann an Du dastumet ar stummioù diwezhañ-se. Lâret a ra-eñ penaos « à la forme négative, on a recours à des périphrases » (idem, p.78) :
#n'ez ket da vezañ (ne sois pas)
#n'it ket da vezañ (ne soyez pas)
N'hon eus ket dastumet stumm ebet evit al L1. Dam da se e kopiomp hini Yann an Du evit ar stumm-ya. Diduzañ a reomp véõm ket evit ar stumm-nac'h, met n'omp ket sur diouzhimp :
| stumm-ya | stumm-nac'h | |
|---|---|---|
| U2 | bés | vés ket |
| L1 | béõm ??? | véõm ket ??? |
| L2 | bét | vé(t) ket |
• kaout
Ne vez ket implijet en doare-gourc'hemenn ken. Yann an Du ne roa ket stumm ebet ivez.
Chom a ra ur roud dioutañ avat en dro-lâr skornet ho pet soñj > pechoñs (pensez-donc !) distaget péchõs [pe'ʃɔ̃:s], pichõch [pi'ʃɔ̃:ʃ] pe péjõs [pe'ʒɔ̃:s] :
ar wetur gant rodoù kaoutchou, pechoñs hañ !
▶ hag e oa staget euh... Cadine war... war ar wetur kwa hein, ar wetur gant rodoù kaoutchou, pechoñs hañ, n'eo ket ur charaban a oa hein
[a wa 'stɑ:gəd ə ka'di:n waʁ waʁ 'wetyʁ kwa ɛ̃ 'wetyʁ gɑ̃n 'ʁo̞:ʒo kaut'ʃu pe ʃɔ̃:z ɑ̃ nɛ kə ʃaʁa'bɑ̃ wa ɛ̃]
et on avait attaché euh... Cadine à... à la voiture quoi hein, la voiture avec les roues en caoutchouc, rappelez-vous hein, ce n'est pas un char à banc que c'était hein
Ifig Raoul, 1933, Bear (dastumet gant Tangi)
Heñ a oa stad en ennañ pichoñch !
Heñ a oa stad en ennañ pichoñch !
[pi'ʃõːʃ]
Tu peux croire qu'il était fier !
Plac'h, 1954, Plouvagor (dastumet gant Riwal)
pechoñs !
pechoñs !
[pe’ʒɔ̃:s]
pense donc !
Lusien Karluer, 1928, Bear (dastumet gant Tangi)
A-hend-all e vo implijet perifrazennoù :
n'ez ket da gaout aon ! (n'aie pas peur !)
▶ n'ez ket da gaout aon
[nɛs kə də gɑ:d 'owən]
n'aie pas peur
Roje Dollo, 1932, Bear (dastumet gant Tangi)
• mont
Evit ar stumm U2 e vo klevet kae [ke̞] pe kez [ke̞s] :
kae penn all du-hont
kae penn all du-hont
[kɛ pɛn al 'dyən]
vas à l'autre bout [du banc], là-bas
Ifig Bihan, 1915, Bear (dastumet gant Tangi)
kez d'ar gêr neuze
▶ Kez d'ar gêr neuze.
Va à la maison alors.
Plac'h, 1925, Trezelan (Bear) (dastumet gant Riwal)
Ar stumm L1 a vo graet en deomp [de̞m] :
deomp war-raok !
▶ deomp war-raok !
[dɛm wa'rok]
partons !
Ivet Aofred, 1931, Bear (dastumet gant Tangi)
Evit ar stumm L2 e klevfomp kit distaget [ke̞t] :
kit d'an ti ! kêt ten ti !
kit d'an ti
[kɛt tən ti:]
allez à la maison
Lusien Karluer, 1928, Bear (dastumet gant Tangi)
Er stumm-nac'h e vo klevet n'ez ket ['neskət] ha n'it ket ['nekət] / ['netkət] evit an U2 hag al L2 :
n'ez ket aze hañ !
▶ n'ez ket aze hañ !
[nes kəd 'ɑze ɑ̃]
ne va pas là hein !
Ivet Aofred, 1931, Bear (dastumet gant Tangi)
n'it ket du-hont, n'it ket du-hont !
▶ n'it ket du-hont, n'it ket du-hont !
[ne kə 'dyɔ̃n ne kə 'dyɔ̃n]
n'allez pas là-bas, n'allez pas là-bas !
Ifig Raoul, 1933, Bear (dastumet gant Tangi)
Stumm ebet n'hon eus dastumet evit al L1 er stumm-nac'h :
| stumm-ya | stumm-nac'h | |
|---|---|---|
| U2 | kê / kês | nés ket |
| L1 | dêm | n'éõm ket ??? |
| L2 | kêt | né(t) ket |
• dont
Ar stummioù deus [dœs], deomp [de̞m], deuit [dœt] a gaver er stumm-ya.
Er stumm-nac'h e vo klevet (na) deuez ket ['desket] ha (na) deuit ket ['dekət] / ['detkət] en U2 hag el L2 :
(na) deuez ket amañ ! dés ked ãmã !
▶ na deuez ket amañ, na deuez ket amañ, na deuez ket amañ !
[des kəd 'ɑ̃mɑ̃ des kəd 'ɑ̃mɑ̃ des kəd 'ɑ̃mɑ̃]
ne viens pas ici, ne viens pas ici, ne viens pas ici !
Roje Ar Falc'her, 1927, Bear (dastumet gant Tangi)
(na) deuit ket amañ ! dét ked ãmã !
na deuit ket amañ !
[det kəd ’ɑ̃mɑ̃]
ne venez pas ici !
Dominik Baodour, 1965, Bear (dastumet gant Tangi)
N'eus ket bet serret stumm ebet evit al L1 :
| stumm-ya | stumm-nac'h | |
|---|---|---|
| U2 | deus | dés ket |
| L1 | dêm | déõm ket ??? |
| L2 | deut | dé(t) ket |
D'achuiñ ar rannbennad-mañ eo interesant menegiñ ar pezh a lâr Favereau (idem, p.198) :
« À noter encore (d'après J.Y. Plourin) que l'accent peut basculer sur la fin, pour distinguer le S2 de l'infinitif, comme dans diskenn ! [dis'kɛ̀n] descends (infinitif ['diskən]), diwall ! [di'wal] prends garde (/ infinitif ['diwəl]) [...] »
Peadra zo d'en em soñjal, kar a-wechoù e seblant dimp bezañ gwan gwan an taol-mouezh.
Mat eo menegiñ e c'hall an anvioù-verb bezañ implijet en doare-gourc'hemenn. Evel-henn e lâr Jul Gros diwar-benn se (TDBP1, 2000, p.25) :
« l'impératif est souvent rendu par l'infinitif qui, étant impersonnel, adoucit l'expression du commandement »
Reiñ a ra ar skwerioù dindan :
#hastañ ! hastañ ! (dépêchez-vous ! dépêchons-nous !)
#debriñ hep naon, neuze ! (mange sans faim alors !)
#mont er-maez ! (sors ! sortez !)
#reiñ peoc'h ! (tais-toi !)
Bezañ hon eus skwerioù gant reiñ peoc'h :
reiñ peoc'h un tamm ! (taisez-vous un peu !)
▶ reiñ peoc'h un tamm ! me n'onn ket... reiñ peoc'h un tamm ! reiñ peoc'h da tout an dud zo aze ! n'eus ket 'met reiñ peoc'h tamm bihan ivez !
['ʁɛĩ pœh tɑ̃m - me nɔ̃ kət - 'ʁɛĩ pœh tɑ̃m - 'ʁɛĩ pœh də tun dyt so 'ɑhe̞ - nøs kə mɛ 'ʁɛĩ pœh tɑ̃m 'bi:ən ie]
taisez-vous un peu ! moi je ne sais pas... taisez-vous un peu ! taisez-vous auprès de tous les gens qui sont là ! taisez-vous un peu aussi !
traduction
Lusien Karluer, 1928, Bear (dastumet gant Tangi)
reiñ peoc'h da tout an dud zo aze ! (taisez-vous pour tous les gens qui sont là !)
!!!
(dastumet gant Tangi)
Pe c'hoazh gant bezañ :
bezañ fur peotramant 'to ket kouignaoua !
bezañ fur peotramant 'to ket kouignaoua !
['beɑ̃ vy:r pe'tɑ̃mɑ̃n to kə gwi'ɲowɑ̃]
sois sage sinon tu n'auras pas d'étrennes !
Lusien Karluer, 1928, Bear (dastumet gant Tangi)
Remerkiñ a ra Melani Jouitto en he fennad diwar-benn an doare-gourc'hemenn penaos « le mode impératif est un des seuls environnements syntaxiques où un pronom objet peut apparaître au cas direct » :
#mar klask repu du-se, daskorit-eñ dimp
N'hon eus ket dastumet nemet ur skwer evel-se maluruzamant :
mir-eñ evitout !
mir-eñ evitout
[mi:r ẽ witut]
garde-le pour toi
??? anezhañ attendu
Lusien Karluer, 1928, Bear (dastumet gant Tangi)
Ma eo posubl an implij-se e vefe interesant-kaer. A-hend-all eo an araogenn a displeget an hini a vo klevet bep gwech war-lerc'h an doare-gourc'hemenn evit ar renadenn eeun :
kred ac'hanon !
▶ kred ac'hanon !
[kʁe’dɑ̃w]
crois-moi !
Lusien Karluer, 1928, Bear (dastumet gant Tangi)
heuilh ac'hanomp !
▶ geuilh ac'hanomp, geuilh ac'hanomp !
[gœʎ ɑ̃m - gœʎ ɑ̃m]
suis-nous, suis-nous !
traduction
Lusien Karluer, 1928, Bear (dastumet gant Tangi)
lam anezhe !
▶ lam anezhe
[lɑ̃m nɛ:]
enlève-les
Ivet Jagin, 1935, Bear (dastumet gant Tangi)
sko anezhañ tout e-barzh hardi !
▶ Sko anezhañ tout e-barzh hardi.
[sko 'neã tud baʁs 'haj]
Verse-le [lait] entièrement dedans.
Plac'h, 1925, Trezelan (Bear) (dastumet gant Riwal)
Laosk anezhi !
Pipi n'out ket eviti ! Laosk anezhi ha me 'h a dezhi !
Pipi nou ke witi losk nèy a mé ha dèy !
[pipi nu kø witi] [losk nɛj a me ha dɛj]
Pierre tu n'es pas fait pour elle, laisse-la et je m'en occuperai ! [dit plaisamment à ceux qui s'appelle Pierre.]
Daniel Bihan, 1950, Bear (dastumet gant Julien)
Sachañ a ra ivez Jouitto hom evezh war ur framm evit reiñ d'unan bennaket an urzh d'ober un dra bennaket :
« Le verbe au mode impératif peut prendre pour objet une structure causative. Le sujet de cette structure causative, lorsqu'il est réalisé, est introduit par da. La proposition objet, elle, n'est pas introduite par une préposition. »
Reiñ a ra ur skwer :
#gra dezañ redeg eun tregont kammed, emezañ
Un toullad skwerioù a-sort-se zo en hom c'horpus :
gra dezhañ klozañ e gambr !
grez dezhañ klozañ e gambr
[gwɛs ’teɑ̃ ’klo:zɑ̃ i gɑ̃m]
fais-lui ranger sa chambre
Ivet Aofred, 1931, Bear (dastumet gant Tangi)
gra dezhañ diskenn !
grez dezhañ diskenn !
[gwɛs teɑ̃ ’diskɛn]
fais-le descendre !
Ifig Bihan, 1915, Bear (dastumet gant Tangi)
ya, gra dezhañ tevel ya !
▶ ya, grez dezhañ tevel ya
[ja gwɛs ’teɑ̃ ’tewəl ja]
oui, fais-le se taire oui
Roje Dollo, 1932, Bear (dastumet gant Tangi)
Tangi YEKEL, eost 2019