En brezhoneg standard en deus ar ger-mell strizh tri stumm (ar, an, al), evel ar ger-mell amstrizh (ur, un, ul). Ar gensonenn zo deus ar pezh a deu war-lerc'h.
Evit studiañ ar gerioù-mell en hom brezhoneg 'h omp o vont da harpañ war Yann an Du (Le trégorrois à Plougrescant, 2012, p.42-43). Damheñvel eo brezhoneg Bear ha brezhoneg Plougouskant, ken gwir all eo ar gerioù-mell ivez.
Ret eo din anzav eo bet luziet an traoù en em spered e-pad pell, kollet etre reolennoù sklaer ar brezhoneg standard am boa desket da gentañ hag an implij a ra brezhonegerien Treger dioute. An dizimplij memes a c'hallfen lâret, rak peurvuiañ ne vez klevet ger-mell ebet. Dam da se en deus degaset Yann an Du un tamm mat a sklaerijenn din.
Kentañ tra da lâret, ne vez ket dishañvalaet ar gerioù-mell strizh hag amstrizh dre-gomz. Nemet pa vez ur ger unsilabennek war-lerc'h, a-hervez Yann an Du. Dont a refomp en-dro d'ar poent-mañ diwezhatoc'h.
Soñjal a ra din n'eus ket nemet daou c'her-mell en hom brezhoneg en gwirionez : en distaget [ə] pe [ən] (a dalv evit an pe un er yezh standard) hag er distaget [ə] pe [əɹ] (a dalv evit ar pe ur er yezh standard). Ne soñj ket dimp e vefe deus ur ger-mell el, evel e lavar Frañsis Favereau (1997, p.20) :
« La forme de l'article défini al ne s'emploie que devant L, et encore surtout en Leon, ou en breton littéraire qui en est issu bien sûr, car il est sinon souvent réduit à un [a] et se confond avec ar »
Implijet e vez ar ger-mell en dirak ar gerioù a gomañs gant bogalennoù pe al lizherennoù t-, d-, h- ha n-.
Ma achu ar ger a-raok gant ur vogalenn na vez klevet nemet 'n :
a oa an hent : wa 'n èn
met un ti 'neus : mè 'n ti neus
da ruzañ an douar : de ruzã 'n douar bopet
e trotie an aneval : drotié 'n ãnéval
evit un euro : wi 'n euro
Ma achu ar ger a-raok gant ur gensonenn e vo klevet en pe 'n :
gant an avel : gãn 'n awel
eñ a oar an doare : ẽ war 'n dwaré
e vo just an dour : vo just en dour
ar gambr-se deus an ti : e gãmzé dez en ti
evel un heskenn : wèl en éskenn
Evit ar gerioù a gomañs gant n- e vez klevet en peotramant mann ebet :
gwelet an natur : gwèld en natur
arru kozh an nen : aj koz nén
Pa vez ar ger-mell en e penn a-raok ur frazenn e vo klevet peurvuiañ 'n dirak ur vogalenn, en dirak ur gensonenn :
an apotikeri : 'n apotiéri
un ibil kig : 'n ibil kik
un delezenn : en délézenn
un taol douar : en tol douar
un trebad : 'n trébat
un trimarder : en trimarder
oh un den treut : o en dén treut
Gwech-ha-gwech all avat ec'h a ar ger-mell en kuit dirak kensonennoù. Dirak ar ger tamm alies a-walc'h :
oh, un tamm bennaket : o tãm menaket
'mamp dañset un tamm bihan : mãm dãnset tãm bien
Peotramant e degouezhioù all ivez :
arru eo trist an traoù : aj ê trist trèw
arru eo trist an traoù
[ɑj ɛ trist trɛw]
les choses [la situation] sont tristes
Selina Jagin, 1920, Bear (dastumet gant Tangi)
un tarzh-kurun pe daou : tarch kurun pé dow
▶ miz gwengolo abaoe eo... abaoe 'h eo komañset, n'eus ket... nemet an deiz all aze 'na graet ur bannac'h bihan aze, un tarzh-kurun pe daou oa bet aze
[miz gwɛn'go:lo bwe ɛ bwe hɛ ko'mɑ̃sət nəs kəd mɛ ndjɑl 'ɑhe na gwɛd bɑ̃h 'biən 'ɑhe tɑrʃ 'ky:ryn pe dɔw wa bed 'ɑhe]
le mois de septembre, depuis que... depuis qu'il est commencé, il n'y a pas... sauf l'autre jour il avait fait un petit coup [de pluie] là, il y avait eu un coup de tonnerre ou deux là
Manuel Aofred, 1931, Bear (dastumet gant Tangi)
Eñ a zo un dev-gouloù : hẽ zo dèwgolo
Eñ a zo un dev-gouloù !
[hẽː zo dɛw ˈgoːlo]
C'est un brûleur de lumière, un traînard !
[se dit de quelqu’un qui reste trainer chez les gens tard le soir, repoussant l’heure d’aller se coucher et ainsi d’éteindre la lumière…]
Paotr, 1951, Bear (dastumet gant Julien)
Dirak ar ger-mell en eo techet ar gerioù a achu gant ur gensonenn-dent da goll anezhi.
tout an dud : tou 'n dut
tout an traoù : tou 'n trèw
e-pad an deiz : pa 'n dé
e-pad an noz : pa 'n nõs
evit an deizioù : wi 'n déyo
met an dud all : mè 'n dud all
laket an daou-se : lake 'n dow zé
gwellaet an traoù : gwèla 'n trèw
Deut zo un tamm meskailhez diwar implij ar ger-mell en. Bezañ zo gerioù a zo bet peget un n- dezhe tu-raok, reoù all o deus kollet o n- kentañ. Sell aze ar pezh a lavar Favereau deus se gant skwerioù tennet deus yezh Treger ha klevet ganimp e Bro-Vear evit al lodenn vrasañ (1997, p.19) :
« La confusion entre le n de an et la première lettre des noms en n- provoque parfois une aphérèse ; ainsi, an aer (an naer le serpent...), an adoe' (an nadoez l'aiguille), an ant (nant sillon creux), de même que e 'or an or (an nor dor porte) [...] À l'inverse, un n- non étymologique peut apparaître devant des voyelles initiales, par agglutination : an noad, noad ar vugale, trede noad (Trégor oad âge)... » p.19
Sell aze ar skwerioù a glevomp e bro Vear :
an naer ➜ an aer (le serpent)
an nadoez ➜ an adoez (l'aiguille)
an oad ➜ an noad (l'âge)
an neizh ➜ an eizh (le nid)
al liñsel ➜ an niñsel ➜ an iñsel (le drap)
Hag unan all klevet en Plouilio :
an nerzh ➜ an erzh (la force)
Sañset eo ar ger-mell er a gaver dirak an holl lizherennoù all.
War-lerc'h gerioù a achu gant bogalennoù ne vo klevet mann ebet :
me a oa ur vazh ganin : mé wa vas kenĩ
d'inseminañ ur vuoc'h : dẽséminã vuc'h
pakotiñ ar gordenn : pakotĩ gordenn
Notenniñ a raer memestra e vez graet ar c'hemmadur bep tro, hag-eñ ne vez ket klevet ar ger-mell.
War-lerc'h gerioù a achu gant kensonennoù e vo klevet ur wech an amzer e, distaget [ə]. Pa vez an heuliad lizherennoù st e fin ar ger dreist-holl :
lost ur c'hi moan : lost e c'hi moãn
rust ar jeu : rust e jeu
dreist ar reoù all : drèyst e réw al
prenestr ar voger : prènes e voger
Moarvat eo bet miret en degouezhioù-se dre 'n avani ec'h aezeta an distagadur. A-hend-all ne vo ket klevet mann ebet avat, ha roud ar ger-mell a vo diskwelet dre ar c'hemmadur hepken :
Peogwir ar vogerenn ar skol : pugur vogérenn skol
war ar journal : war journal
'ma ur gorveenn : 'ma gorvéenn
kleier ur vadeziant : klèyèr vadéyen
foñs ar mor : võs mor
paotr ar c'hafe : pod hafé
Kement-mañ a lâr Favereau (idem, p.19) :
« Ar est souvent réduit à un simple [a] en Cornouaille, voire même élidé en Trégor : Paotr 'gêr e oas ? tu étais de garde (à la maison) ? »
Kavet a ra din hon eus bet klevet an distagadur [əʁ] ur wech bennaket, gant un r skañv a-walc'h. Ma zo diouti e seblant bezañ ral-kaer.
ur vezh e vije dezhe : er véz vije dè
▶ ur vezh e vije dezhe ma ne vijent ket kap da...
[əɹ ve:z viʒe dɛ: ma viʒɛɲ kə kɑp tə]
ça serait une honte pour eux s'ils n'étaient pas capables de...
Lusieñ Minous, 1926, Bear (dastumet gant Tangi)
Yann an Du a gomza ivez deus degouezhioù e-lec'h ma vez klevet an distagadur [əʁ], pa vez lâret un dra bennaket war an ton bras (idem, p.43) :
« Avant toutes les consonnes (excepté les dentales et l-), on peut entendre parfois er, par exemple : er bugel 'l'enfant, un enfant' ; er vugalé 'les enfants'. Cette variante n'est utilisée que dans un style solennel, souvent aussi par dérision, probablement par imitation du langage des prêtres en chaire ; elle n'apparait presque jamais en langage courant. »
Ur skwer bennaket deus se hon eus serret, evel hemañ lec'h ma vez klevet sklaer [aɹ] :
ar marv n'anavez den ebet hein [aɹ mɑɹw 'nɑ̃nve den'bed ɛ̃]
▶ ar marv n'anavez den ebet hein
[aɹ mɑɹw ’nɑ̃nve den’bed ɛ̃]
la mort ne reconnait personne hein [ne fait pas de distinction]
Roje Dollo, 1932, Bear (dastumet gant Tangi)
Pe hemañ gant [ɑ̃n] :
du eo an amzer [dy: e̞ ɑ̃n 'ɑ̃mzər]
▶ du eo an amzer
[dy: e̞ ɑ̃n 'ɑ̃mzər]
le temps est noir
Selina Jagin, 1920, Bear (dastumet gant Tangi)
Ral-kaer int avat.
En brezhoneg ne vez ket taol-mouezhiet ar gerioù-mell strizh an, ar, al. Ar gerioù-mell amstrizh (ur, un, ul), int, a zo barrek da vezañ taol-mouezhiet pa vezont dirak gerioù unsilabennek :
« l'article indéfini prend facilement l'accent d'intensité devant les monosyllabes, surtout en K.L.T. [...] notamment dans les cas où le sens tend à être un seul [...] » Favereau (idem, p.30)
Ar memes tra en devoa remerket Jul Gros (1984, p.178) :
« En Trégor, eun, eur, eul ne forme qu'un seul mot avec le nom qui le suit et, lorsque ce dernier n'a qu'une syllabe, l'accent tonique tombe sur l'article indéfini. »
Ne seblant ket bezañ gwir evit brezhoneg Bear ha war-dro. Eviton-me n'emañ ket gwech ebet an taol-mouezh war ar gerioù-mell amstrizh. War ar poent-se ec'h en em dishañvalaont deus an niveroù-pegementiñ unsilabennek all (daou, tri, pemp, c'hwec'h, seizh...) a zo barrek da vezañ taol-mouezhiet. Sell aze ar pezh hon eus da skwer gant ar ger unsilabennek bloaz :
ur bloaz : bla [blɑ]
daou vloaz : dowla ['do̞wla]
tri bloaz : tribla ['tʁi:bla]
pemp bloaz : pèmpla ['pɛmpla]
c'hwec'h vloaz : hwèhla ['hwɛhla]
seizh vloaz : sèyzla ['sɛjzla]
Bep gwech e vez taol-mouezhiet an niveroù-pegementiñ, nemet evit ur bloaz : mont a ra ar ger-mell ur a-raok dre-gomz.
Sellomp a-dostoc'h deus ar strollad-anv savet gant ur ger-mell hag ur ger unsilabennek. A-hervez Yann an Du e verk hirder bogalenn ar ger unsilabennek an diferañs etre ar ger-mell strizh hag amstrizh (idem, p.32) :
« Les voyelles finales des noms monosyllabiques sont longues, sauf lorsqu'il s'agit de noms précédés de l'article indéfini. Quand elles sont abrégées, on les fera suivre d'une apostrophe, opposant ainsi : en ti (avec un i long) 'la maison' et en ti' (avec un i bref) 'une maison'. On observe le même phénomène pour les noms monosyllabiques terminés par une consonne faible : e véz (avec un é long) 'la honte' / e vés (avec un é bref) 'une honte'. »
Ec'h an da anzav diouzhtu n'em eus ket bet klevet an diferañs hirder-se betek-henn. Ha ne glevan ket c'hoazh. Evit studial ar poent-se em eus tapet dek frazenn deus hom c'horpus gant ar ger-mell amstrizh ur pe un dirak ur ger unsilabennek (ti, bazh, mezh, kazh). Un enrolladenn zo da heule bep tro. Dibabet em eus anezhe e daou vagad hervez hirder ar vogalenn. Sell aze ar pezh a glevan :
• Bogalenn hir :
ha me a oa ur vazh ganin
▶ ha me a oa ur vazh ganin ha 'ma ket lâret mann ebet dezhañ kazi, neuze ne fiñve ket, 'ma tremenet ma bazh evel-se dindan, « tchou ! » emezañ, ha strinket anezhi e-krec'h, inkomprenabl hañ, adalek 'da tennet he daoulagad diwarnañ 'na gouvezet kwa, 'na kroget en enni ha 'na... ha hoñ 'na gwelet ar vazh oc'h arriet moarvat ivez dre dindan, 'ma ket skoet warni kwa, ar bod a lâran dit a oa evel-se ha me 'ma tremenet ma bazh dre dindan da welet peseurt reaksion 'na, ha « tak ! » emezañ, kroget (anezhi ?) ha strinket anezhi en aer
[a me wa vɑ:s kɑ̃nĩ a ma kə lɑ:ɹ mɑ̃n’bet teɑ̃ ’kɑ:he ’nœ:he vĩ’wekət ma tɾe’me:nəd mə vɑ:z və’se di’nɑ̃:n ʃu meɑ̃ a ’stɾiŋcə nɛj kwex iŋkɔ̃m’pɾe:nɑb ɑ̃ ’dɑ:lɛg da ’tɛnɛd i do̞w’lɑ:gad di’waɹnɑ̃ na gu’ve:ɛt kwa na ’kɾɔ:gə ’neni a na a hɔ̃: na ’gwɛ:lə vɑ:s ’hɑjət ma’hɑd je dɾe di’nɑ̃:n ma kə ’sko:əd waɹni kwa bud ’lɑ:ɹɑ̃ did wa və’se a me ma tɾe’me:nə ma vɑ:z dɾe di’nɑ̃:n də ’wɛ:lə pə’sœ reakˈsi:ɔ̃n na a tɑk meɑ̃ ’kɾɔ:gə nɛj a ’stɾiŋcə nɛj nɛ:ɹ]
et moi j'avais un bâton avec moi et je ne lui avais rien dit presque, alors il ne bougeait pas [chien], j'avais passé mon bâton comme ça en-dessous [du serpent], « tchou ! » dit-il, et l'avait fait gicler en hauteur, incroyable hein, à partir du moment où elle [serpent] avait retiré ses yeux de lui, il avait sû quoi hein, il l'avait mordu et il avait... et elle avait vu le bâton arriver sans doute aussi par en-dessous, je ne l'avais pas frappée quoi, la branche était comme ça je te dis et moi j'avais passé mon bâton par en-dessous pour voir quelle était sa réaction, et « tac ! » dit-il, il l'a mordue et fait gicler dans les airs
Lusieñ Minous, 1926, Bear (dastumet gant Tangi)
ur ribot gant ur vazh ya
▶ ya, ur ribot gant ur vazh ya, me 'meus gwelet
[ja 'ri:bɔd gɑ̃n vɑ:z ja me møz 'gwɛ:lət]
oui, une baratte à piston, moi j'ai vu
Roje Dollo, 1932, Bear (dastumet gant Tangi)
ur vezh e vije dezhe
▶ ur vezh e vije dezhe ma ne vijent ket kap da...
[əɹ ve:z viʒe dɛ: ma viʒɛɲ kə kɑp tə]
ça serait une honte pour eux s'ils n'étaient pas capables de...
Lusieñ Minous, 1926, Bear (dastumet gant Tangi)
Hennezh zo un ti
▶ Hennezh zo un ti e-barzh ar penn, hag e oa bihanoc'h evit egile. Se 'meus soñj han-se... Ya, met aze zo un hent e-barzh e-kreiz-etreze.
[hẽs so ən 'tiː bah 'pɛn a wa bi'ãnɔh wid e'giːle – ze møs ʃõʃ ãnse – ja mɛd 'ahe zo 'nɛn bah kʁɛjs'tee]
C'est une maison au bout, qui était plus petite que l'autre. Je m'en rappelle de ça, par conséquent... Oui, mais là il y a une route entre elles.
Plac'h, 1925, Trezelan (Bear) (dastumet gant Riwal)
evit kaout un ti
▶ hennezh n'on ket bet arriet plañ james gantañ panevert da se on sur 'na bet (keloù ?) ivez kar 'meus ket renket boutañ ma zud-kaer er-maez evit kaout un ti, pa on deut amañ
[hẽ̞:s nɔ̃ kə bed ’ɑjət plɑ̃: ’ʒɑ̃məs gɑ̃tɑ̃ pevɛɹt tə ze hɔ̃ zy:ɹ na bet ’kɛlo ie kaɹ møs kə ’ɹɛŋkət ’butɑ̃ mə dyt’kɛ:ɹ me̞:s wi kɑ:t ti: pe ’hɔ̃ dœd ’ɑ̃mɑ̃]
celui-là je n'ai jamais réussi à (m'entendre avec lui ?) sans ça je suis sûr qu'il avait eu des (informations ?) aussi car je n'ai pas dû pousser mes beaux-parents dehors pour avoir la maison, quand je suis venu ici
???
Lusieñ Minous, 1926, Bear (dastumet gant Tangi)
evel un ti
▶ tout an traoù zo e-barzh evel un ti, nemet 'h a da-heule
[tun tʁɛw zo baʁz wəl ti: mɛ hɑ də hœ:lɛ]
il y a tout dedans comme une maison [camping-car], sauf qu'elle les suit
Selina Jagin, 1920, Bear (dastumet gant Tangi)
da sevel un ti
▶ tad Pier Gautier 'neus bet tapet mein diouti da sevel un ti
[tɑ:t pjɛr 'gotje nøz be 'tɑpə mɛɲ 'dɔ̃ti də 'zewəl ən ti:]
le père de Pierre Gautier en a pris des pierres [d'une chapelle] pour construire une maison
Michel Talgen, 1951, Bear (dastumet gant Tangi)
ale, ur c'hi hag ur c'hazh zo arri gantañ sell
▶ ale, ur c'hi hag ur c'hazh zo arri gantañ sell
[’ɑ:le hi: a hɑ:s so ɑj gɑ̃ntɑ̃ sɛl]
allez, il apporte un chat et un chien regarde
Ivet Aofred, 1931, Bear (dastumet gant Tangi)
• Bogalenn verr :
neuze e oa ur vazh e-barzh
▶ war-benn e oa ur goloenn ha neuze e oa ur vazh e-barzh kwa, 'ba ar c'hreiz aze, « adadao adadao », e veze ribotet evel-se
[war’bɛn wa go’lo:ən a ’nœe wa ə vas bars kwa bah hrɛjz ’ɑe adə’dɑw adə’dɑw a viʒe ri’bɔtəd və’se]
dessus il y avait un couvercle et alors il y avait un bâton dedans quoi, dans le milieu là, "adadao adadao", on ribotait comme ça
Roje Dollo, 1932, Bear (dastumet gant Tangi)
ha me a oa ur vazh ganin
▶ ha me da glevet ur c'hoz, une taupe, « kwik », dam hoñ a gri avat, ha me... ur garidenn a oa, 'ba ar c'haridenn e oa xxx (?) ar garidenn a derc'he da dont, dam honnezh euh... ha me a oa ur vazh ganin, pa oa arri tost din, me o plantañ ar vazh 'ba an toull hag e oa deut ar c'hoz er-maez, hag e oa ur belette war he lerc'h
[a me glɛw ə ho: yn top kwik dɑ̃m hɔ̃: gri ha a me ə ga’ri:dən wa bah χa’ri:dən wa olɛn ga’ri:dən ’dɛrχe də dɔ̃n dɑ̃m hɔ̃:z ə a me wa vɑs kə’nĩ pe wa ɑj tɔst tĩ me ’plɑ̃tɑ̃ vɑs ban tul a wa dœd go: me̞:s a wa bə’lɛt war i lɛrχ]
et moi d'entendre une taupe, une taupe, « couic », mais elle crie, et moi... il y avait une galerie, elle était dans la galerie xxx(?) la galerie elle continuait de venir, bon sang, celle-là euh... et j'avais un bâton, quand elle était arrivée près de moi, moi de planter le bâton dans le trou et la taupe était sortie, et il y avait une belette après elle
Roje Dollo, 1932, Bear (dastumet gant Tangi)
Eizh gwech diwar dek eta eo hir bogalenn ar ger unsilabennek, hag-eñ e klejent bezañ berr, a-hervez Yann an Du. Ar memes frazenn distaget gant daou den dishañval (ha me a oa ur vazh ganin) a ro daou disoc'h kontrol.
Div vartezeadenn a c'hallan ober diwar kement-se. Pe ne dalv ket reolenn brezhoneg Plougouskant evit brezhoneg Bear. Pe e talveze gwechall ha ne ra ket ken bremañ, da lâret eo e vefe arri un tamm mat a veskailhez gant komzerien diwezhañ an XXIvet kantved...
En hom brezhoneg e implijomp peurvuiañ an araogenn e-barzh, krennet en 'ba, asambles gant ar gerioù-mell :
« en breton parlé, cependant, une large zone centrale (Poher, Cornouaille en général, Trégor, et Bas-Vannetais) préfère les formes récentes recomposées à partir de ba (issu de 'bar'h 'barzh e-barzh) [...]
ban oaled dans le foyer
bar chiminal dans la cheminée
bar laezh (& bal laezh) dans le lait » (Favereau, p.21)
An daou stumm implijet an aliesañ en hom brezhoneg eo ban (skrivet 'ba an pe 'ba un ganimp peurvuiañ, distaget [ban]) ha bar (skrivet 'ba 'h pe 'ba ar pe 'ba ur ganimp, distaget [bah] pe [ba] a-wechoù). Marteze zo deus bal (skrivet 'ba al pe 'ba ul ganimp), met n'omp ket sur-kaer.
Kavet e vez ban dirak bogalennoù evel-just : 'ba 'n e sac'h, 'ba 'n oto, 'ba an écrémeuse, 'ba an arched, 'ba an arme, 'ba an amzer...
Dirak ar c'hensonennoù-dent d ha t e vez kavet ivez : 'ba 'n dour, 'ba 'n drek, 'ba an douar, 'ba an don, 'ba an dichet, 'ba 'n ti, 'ba an telefon, 'ba an toull
Ha dirak gerioù hag a gomañs gant h- ha n- : 'ba 'n hent, 'ba 'n Normandie, 'ba 'n nor
Betek-henn n'eus ket peadra da vezañ souezhet. War-lerc'h avat e vo traoù un tamm mat droloc'h.
Klevet e vez ban alies a-walc'h dirak b- ha p- : 'ba 'n Bretagne, 'ba 'n Bear, 'ba 'n brak, 'ba 'n Benac'h, 'ba an bihan, 'ba 'n Pariz, 'ba 'n polotennoù, 'ba 'n Prad.
Hag ur wech an amzer dirak :
g- : 'ba 'n galleg
m- : 'ba 'n miz eost, 'ba 'n miz mae
k- : 'ba 'n kaoz (!), 'ba 'n kêr, 'ba 'n Kawan
r- : 'ba 'n reoù gozh (!)
v- : 'ba 'n Frañs
Ar skwerioù-mañ zo dic'hortoz a-walc'h, ha darn anezhe ('ba 'n kaoz ha 'ba 'n reoù gozh) dic'hortoz-libr ! Ne adkaver ket just-ha-just an diferañs a implij a gaver etre ar gerioù-mell enha er, ha sur a-walc’h hon eus aze an div araogenn e-barzh + en a-wechoù.
Remerkañ a raer e c'haller, evit ul lodenn vat anezhe bepred (miz, Frañs, Kawan, kêr, galleg hag ivez ar gerioù en b- ha p- uheloc'h) stagañ dioute an araogenn en koulz ha ban. Dam da se moarvat eo ledanoc'h implij an araogenn ban evit hini ar ger-mell en (pa geñverier al lizherennoù war-o-lerc'h).
Ledanoc'h marteze, met n'hall ket bezañ implijet partout. Sellomp deus ar frazenn-mañ :
neuze e veze laket gwin-ardant war an daol 'ba 'n... 'ba 'h c'hafe
▶ neuze e vije laket gwin-ardant war an daol 'ba 'n... 'ba ar c'hafe, hag e garge e volenn betek an hanter peogwir e ad... e beurgarge anezhe gwin-ardant
[’nœhe viʒe ’lɑkə gwi’nɑrdən warn do:l ban bah ’hɑfe a ’gɑrgɛ i ’vo:lən ’bekə ’nɑ̃ntər py’gy:r had bɛr’gɑrge nɛ: gwi’nɑrdən]
alors il y avait l'eau-de-vie de mise sur la table dans... dans le café, et il remplissait son bol jusqu'à la moitié puisqu'il le remplissait complètement avec de l'eau-de-vie
Manuel Aofred, 1931, Bear (dastumet gant Tangi)
O vont d'implijet ban e oa ar c'homzer, ar pezh na junte ket gant kafe / ar c'hafe. E-se eo en em distrompet oc'h implijet bar c'hafe.
Ne vo ket kavet bar gwech ebet dirak bogalennoù. Met a-hend-all eo barrek da vezañ implijet peplec'h, dirak d-, t- hag l- ivez :
m- : 'ba 'h Maen Hir, 'ba 'h menaj, 'ba 'h ma gambr, 'ba 'r ma goûg, 'ba 'r momed, 'ba 'r machin, 'ba 'h Morbihan
k- : 'ba 'h Caen, 'ba 'h Kroazioù Marchosioù, 'ba 'h kouign, 'ba 'h krec'h, 'ba 'h Kintin
s- : 'ba 'h skol, 'ba 'h stumm-se, 'ba 'r Sénat
p- : 'ba 'h plas-mañ-plas, 'ba 'h pelec'h, 'ba 'h pep ti, 'ba 'h pod, 'ba 'h podoù, 'ba 'h Prad, 'ba 'r prenestr, 'ba 'r Pempoull
g- : 'ba 'h gêr, 'ba 'h Gwengamp, 'ba 'h gaoter, 'ba 'r gambr, 'ba 'r guizin, 'ba 'r gont-se
d- : 'ba 'h drek, 'ba 'r dreñv, 'ba 'r da vent, 'ba 'r da vuhez, 'ba 'h disc'hlav
f- : 'ba 'h Finister, 'ba 'r filioù
b- : 'ba 'h beton, 'ba 'h but, 'ba 'r Bear, 'ba 'r brezel, 'ba 'r bourk
y- : 'ba 'h yod, 'ba 'r yeot
t- : 'ba 'h tout an douar, 'ba 'r tu all, 'ba 'r ti kozh, 'ba 'r Tourmalet, 'ba 'r tribunal, 'ba 'r tu-krec'h
c'h- : 'ba 'h c'hamp, 'ba 'r c'hroashent, 'ba 'r c'hreiz, 'ba 'r c'hiz kozh
j- : 'ba 'r journal, 'ba 'r jardin
w- : 'ba 'r voest-lizher, 'ba 'r werenn, 'ba 'r wezenn
r- : 'ba 'r radio, 'ba 'r rigenn-se, 'ba 'r reoù gentañ
z- : 'ba 'r se, 'ba 'r solier
v- : 'ba 'r feunteunioù, 'ba 'r voutik, 'ba 'r vagajin, 'ba 'r foñs, 'ba ar Frañs
ch- : 'ba 'r chiminal, 'ba 'r Charentes
l- : 'ba 'h luchufer, 'ba 'h liorzh, 'ba 'h loened, 'ba 'h levr
Evit ar gerioù a gomañs gant ur vogalenn pe gant t-, d-, h-, n- eo barrek da vezañ implijet asambles gant ar ger-mell en neuze :
h- : 'ba 'h an holen : bah 'n holen
t- : 'ba 'h an tier : bah en tier
n- : 'ba 'h an nor : bah nor
bogalenn : 'ba 'h an niñsel : bah 'n ĩsel
Gwelet e vez anvioù evel Prad, Bear, ti, Trezelan, drek, hag a zo barrek da gaout pe ban pe bar dirake. Kement-mañ a diskwel e c'hall bar bezañ implijet e kement degouezh zo en gwirionez.
En hom fennad diwar-benn an derez-uhelañ hon oa sachet an evezh war implij ar ger-mell en dirak gerioù en derez-uhelañ. Sell aze ur skwer all :
piv eo ar jentilañ ? piw ê 'n jèntilã ?
piv eo ar jentilañ ?
[piw ɛ nʒɛn'ti:lɑ̃]
qui est le plus gentil ?
Ifig Raoul, 1933, Bear (dastumet gant Tangi)
Pa seller a-dost deus an degouezhioù ma vez laket ar ger-mell en dirak un derez-uhelañ e kaver ordinal ar memes framm :
sujed + verb (bezañ peurvuiañ) + ger-mell en + derez-uhelañ
Er frazennoù dindan e vez klevet sklaer ar ger-mell en (distaget 'n) :
se an hini eo ar gwashañ : zé ni wa 'n gwasã
▶ kalz a draoù mat zo graet met an hini fall zo deut da-heul, se an hini eo ar gwashañ
[kalz drɛw vɑ:t so gwɛt mɛ n:i vɑl zo dœt tə hœ:l ze n:i ɛ ’ngwɑsɑ̃]
il y a eu beaucoup de bonnes choses [de choses positives] mais le négatif a suivi, c'est ça le pire [évolution de la société]
Roje Dollo, 1932, Bear (dastumet gant Tangi)
se an hini eo ar gwashañ d'e oad : zé ni wa 'n gwasã di nwat
se an hini eo ar gwashañ d'e oad
[ze n:i ɛ 'ngwɑ:sɑ̃ di nwɑ:t]
c'est ça le pire à son âge
Ivet Aofred, 1931, Bear (dastumet gant Tangi)
E-kichen er frazennoù dindan emañ « gwashañ » er penn-kentañ ha ne vez ket klevet ger-mell ebet dirakañ :
(ar) gwashañ eo derc'hen da goshaat bemdez : gwasã hê dèrhèn de gosaat bomdé
▶ ar gwashañ eo derc'hen da goshaat bemdez
['gwɑsɑ̃ e̞ 'dɛʁhɛn də go'sɑ:d 'bɑ̃wde]
le pire c'est continuer de vieillir tous les jours
Lusieñ Minous, 1926, Bear (dastumet gant Tangi)
hag (ar) gwashañ 'h eo e vez tud lazhet : a gwasã hê vé tud lahet
▶ hag ar gwashañ 'h eo e vez tud lazhet hag a-wezhioù darn a van
[a 'gwɑsɑ̃ hɛ ve 'lɑhət tyt a 'we:ʒo dɑrn vɑ̃:n]
et le pire c'est qu'il y a des gens de tués et parfois certains survivent
Roje Dollo, 1932, Bear (dastumet gant Tangi)
Sell aze frekañsoù implij en evit un toullad gerioù en derez-uhelañ e-barzh ar framm meneget uheloc'h :
an pellañ (1 wech diwar 1)
an gwellañ (15/21)
an bravañ (2/3)
an gwashañ (3/4)
an koshañ (2/5)
an muiañ (2/5)
an diaesañ (2/4)
Feur implij en dirak an derez uhelañ ac'h a da 62,8 %. Ar peurrest deus an amzer (37,2 %) n'eus ger-mell ebet :
se eo (an) tristañ zo kwa : zé ê tristã zo kwa
▶ se eo an tristañ zo kwa
[ze he̞ ’tɾistɑ̃ zo kwa]
c'est ça le plus triste
Lusieñ Minous, 1926, Bear (dastumet gant Tangi)
Ar pezh a oa (ar) startañ du-mañ : péz wa startã dumã
▶ 1. Ar pezh a oa startañ du-mañ eo e oa tout ar parkoù pell deus ar gêr, pa vije d'ober kaout ar saout er-maez. 2. E vije ret mont war an hent diouzhtu.
1. Péz oa startañ du-mañ ’h è oa toud parko pèll deuz gêr, pé vijé d’or kawt zowt mês. 2. Vijé rét mon war ’n èn dustu.
Ce qui était difficile chez nous, c'est que les champs étaient tous loin de la maison, quand il fallait sortir les vaches. 2. On était tout de suite sur la route.
1. Plac'h, 1925, Trezelan (Bear)
2. Plac'h, 1946, Pederneg
(dastumet gant Riwal)
Kement-se ne dalv ket evit kentañ avat. Gwech ebet ne vez klevet ar ger-mell en dirak. Ne vez ket klevet nemet c'hentañ, da lâret eo emañ ar ger-mell er aze.
Amañ ne rin ket nemet degas da soñj er pezh am oa remerket a-raokoc'h er pennad Anv-kadarn renadenn-anv : peurvuiañ e vez ur ger-mell strizh dirak ger kentañ ar renadenn-anv. Ma ne vez ket klevet eo ar c'hemmadur hag a diskwel dimp zo dioutañ :
Peogwir ar vogerenn ar skol a rae ar vogerenn ar porzh
▶ Peogwir ar vogerenn ar skol a rae ar vogerenn ar porzh ha ar vogerenn heu... an ti du-mañ ha tout, heu...
Parce que le mur de l'école faisait le mur de la cour et le mur heu... de la maison chez moi et tout.
Plac'h, 1925, Trezelan (Bear) (dastumet gant Riwal)
Gant ar studiadenn-mañ hon eus gwelet e pellaa an implij a reomp deus ar gerioù-mell deus hini ar yezh standard. Luziet e choma poentoù zo. Daoust hag-eñ zo deus ur ger-mell el da skwer ? En deiz-a-herie n'on ket kat da lâret. An diaesamant brasañ a deu deus ar fed ne vez ket klevet nemeur ar gerioù-mell en hom brezhoneg. Prim e kaozea ar vrezhonegerien diwezhañ hag an tempo gorrek zo kazi dispareset.
Tangi YEKEL, gouere 2019