Brezhoneg Bro-Vear

Displegadur kaout

Mont da gomz deus ar pennad-mañ war ar forum

'H amp da esa gant ar pennad-mañ resisaat reoloù displegadur zo ar verk-skoazell kaout. Evit kaout ur sell hollek war an dibennoù e kasomp d'an taolennoù displegadurioù.

Da gentañ e tegasfomp da soñj penaos 'h a en-dro ar verb kaout, da heul Mélanie Jouitteau (pennad « kaout, “avoir” ») : « en breton standard, le verbe kaout / endevout, « avoir », covarie avec les traits du sujet. Il est en cela unique dans la langue, puisqu'il échappe à l'effet de complémentarité. » E-se, « l'accord riche sur le verbe kaout est automatique, que le DP [syntagme nominal] sujet soit devant ou après l'élément tensé. » Sell aze ar skwerioù roet ganti lec'h ma kemer kaout merk ar jener hag an niver :

# An holl draoù o doa ur plas en he fenn.
# Komzet puilh o deus ar c'hazetennoù […].
# Hor mistri o deus en em ziskouezet dreist […].
# Gwir eo o deus klasket mistri ar vro gwelaat tra pe dra.

Gant un hent all 'h a brezhoneg Bro Vear avat, da heul ar brezhoneg kreiz. Evel-se e komza Jean-Yves Plourin diontañ e Tammoù gwaskin (2005, p. 38) :

« Elle aligne le verbe “avoir” sur les verbes réguliers, d'une certaine manière, et dans certaines conditions. Le féminin (là où il existe) ou le pluriel apparaissent lorsque le sujet n'est plus indiqué par un syntagme nominal complet (comprenant un nom noyau, etc.), donc que le verbe est à la conjugaison “personnelle”. Et même si ce syntagme est remplacé par un pronom, dans beaucoup de parlers, ce marquage n'est possible qu'à la forme négative, comme dans l'exemple suivant :
Ar re-mañ an-eus gwelet, ar re all n'o-deus ket. (in L. le Clerc, op. cit., 1908, p. 76) »

Ur skwer damhañval 'meump en hom c'horpus :

ha darn 'na, ha darn 'da ket (et certains avaient, et certains n'avaient pas)

ha darn 'na, ha darn 'da ket

[a dɑʁn na a dɑʁn da kət]

et certains avaient, et certains n'avaient pas

Roje Dollo, 1932, Bear (dastumet gant Tangi)

Goude ma eo ar sujed ul liester emañ ar verb kentañ en unander. Egile all avat a adkav al liester.

Seblantet a ra hom brezhoneg heuilh evit ul lodenn ar reol-se, da lâret eo implijet e vez an trede gour unan gourel kaout hag-eñ e renkjemp kaout un akord pinvidik (gant merk ar jener hag an niver) hervez ar yezh standard. Pa vez ar sujed a-raok ar verb da gentañ :

hoñ 'nez amzer (elle a du temps)

hoñ 'nez amzer

[hɔ̃: ne 'ɑ̃mzər]

elle a du temps

Frañswa ar Bihan, 1931, Bear (dastumet gant Tangi)

e wreg 'na dispignet… (sa femme avait dépensé…)

!!!

(dastumet gant Tangi)

ni 'nije pevar c'hilometr d'ober goude oa fin ar skol (nous avions quatre kilomètre à faire après que l'école soit finie)

ni 'nije pevar c'hilometr d'ober goude oa fin ar skol

[nim niʒe 'pɛwar gilo'mɛt to:r 'gu:de wa fin sko:l]

nous avions quatre kilomètre à faire après que l'école soit finie

Ifig Bihan, 1915, Bear (dastumet gant Tangi)

Antoine ha ma breur 'na adgraet an daou… (Antoine et mon frère avaient refait ces deux…)

Antoine ha ma breur 'na adgraet an daou... an daou maout-se kwa

[ɑ̃'twɑn a mɑ vrœ:r na 'hɑdgwɛd ən dow ən dow mowt se kwa]

Antoine et mon frère avaient refait ces deux... ces deux poutres de cloches-là quoi

Ifig Raoul, 1933, Bear (dastumet gant Tangi)

ar saout 'nevez aer (les vaches ont de l'air)

ar saout 'nevez aer, kazi tout hein

[zɔwd neve ɛ:r 'kɑhe tud ɛ̃]

les vaches ont de l'air, presque toutes hein [elles ne sont pas confinées]

Roje Dollo, 1932, Bear (dastumet gant Tangi)

Betek ar ger-goulennata pet a heuil ar reol, hag-eñ emaer o c'hortoz un akord pinvidik :

hennezh a oa en em grouget dre forzh klevet pet 'na arru graet marteze. (Il s'est peut-être pendu à force d'entendre combien d'autres l'avaient fait.)

Ac'hanta ya, hennezh a oa en em grouget dre forzh klevet pet 'na arru graet marteze.

[’hãnta ja ’hẽ wa nõn ’gʁuːgət tʁe vɔʁs ’kle̞wət ’ped na aj ’gwɛt ma’tee]

Eh bien oui, il s'est peut-être pendu à force d'entendre combien d'autres l'avait fait.

Plac'h, 1925, Trezelan (Bear) (dastumet gant Riwal)

Skwerioù kontrol stank a-walc'h a diskwel koulskoude n'eo ket sklaer sklaer an implij :

ni 'meump adgraet ar vilin (nous avons refait le moulin)

ni 'meump adgraet ar vilin

[nim mɔ̃m 'hɑdgwɛt 'vi:lin]

nous avons refait [rénové] le moulin

Jañ-Pier Ar C'hamm, 1948, Sant Laorañs (dastumet gant Tangi)

hi 'deus bet moarvat (elle, elle a eu certainement)

met soñjal a raen « oh met ! hi 'deus bet moarvat ! » non ? ha goull ganti hag-eñ 'deus bet ur chut, goull ganti ! me... me 'meus soñjet se herie beure, « moarvat 'deus bet ar chut-se neuze ! », ha goude 'h eo deut da soñj din, james Frédérique 'dije bet ur machin evel-se

[mɛ ˈʒɔ̃ːʒ ə ʁɛn - o mɛ - hi døz bed maˈhɑt - nɔ̃ - a gul ˈgɑ̃nti gẽ døz be ˈʃyt - gul ˈgɑ̃ti - me me møs ˈʃɔ̃ːʒə ze ˈhɛje ˈbœːʁə - maˈhɑd døz be ˈʃytse ˈnœːhe - a ˈguːde e̞ dœd də ʒɔ̃ːs tĩ - ˈʒɑ̃məs fʁedeʁik diʒe bed ˈmɑʃin viˈse̞]

mais je pensais, « oh mais ! elle a eu certainement ! » non ? et demande-lui si elle a eu une tétine, demande-lui ! moi... j'ai pensé ça ce matin, « sans doute a-t-elle eu cette tétine-là alors ! », et après je me suis rappelé, jamais Frédérique n'aurait eu un truc comme ça

Lusien Karluer, 1928, Bear (dastumet gant Tangi)

hi 'da kemeret ar menaj war-lerc'h ar reoù gozh kwa (elle avait repris la ferme à la suite des anciens)

hi 'da kemeret ar menaj war-lerc'h ar reoù gozh kwa

[hi: da ke’merɛd ’me:naʃ war’lɛrh rew go:s kwa]

elle avait repris la ferme à la suite des anciens

Ifig Bihan, 1915, Bear (dastumet gant Tangi)

Pa vez ar sujed war-lerc'h ar verb kaout e seblanter gwelet kentoc'h an akord paour (hep merk ar jener hag an niver) :

peseurt anv 'neus da c'hoar ? (quel est le nom de ta sœur ?)

peseurt anv 'neus da c'hoar ?

[pə’sœ 'hɑ̃:no nøs də hwɑ:r]

quel est le nom de ta sœur ?

Selina Jagin, 1920, Bear (dastumet gant Tangi)

nemet ha gwerzhet 'nije bet ar barrouz an amplasamant (à moins que la commune n'ait vendu l'emplacement)

nemet ha gwerzhet 'nije bet ar barrouz an amplasamant

[mɛtɑ 'gwɛrzə ne be 'bɑruz ˌnɑ̃plɑ'sɑ̃mɑ̃n]

à moins que la commune n'ait vendu l'emplacement

Manuel Aofred, 1931, Bear (dastumet gant Tangi)

Kemend-all 'neus gwelet Jean Le Du (Le Du, 2012, p. 104) :

« Quand il [verbe kaout] est suivi du sujet, il se met à la troisième personne du singulier comme les autres verbes et reste au masculin – le non-genre –, sauf quand le sujet est un pronom personnel. »

Evel-se, en ur frazenn nac'h e vez an akord paour ma vez ar sujed war-lerc'h kaout, pe an akord pinvidik ma vez a-raok.

# [Né] Nijé-ked // e ré goos sé kalles tra de lare tahh.
# E ré goos sé // dijégn-ke kalles tra de lare tahh.

Sell aze ur skwer tennet deus hom c'horpus :

ar re-se 'dez ket ezhomm (ceux-là n'ont pas besoin)

ar re-se 'dez ket ezhomm

['rehe de kəd e:m]

ceux-là n'ont pas besoin

Selina Jagin, 1920, Bear (dastumet gant Tangi)

Koulskoude 'meump div skwer deus un akord paour hag-eñ emañ ar sujed liester a-raok ar verb :

tout an dud 'na ket an nerzh 'na hennezh (tout le monde n'avait pas la force qu'avait celui-là)

tout an dud 'na ket an nerzh 'na hennezh

[tun dyd na kə nɛʁz na hẽ̞:s]

tout le monde n'avait pas la force qu'avait celui-là

Roje Dollo, 1932, Bear (dastumet gant Tangi)

met ar re-seoù 'nez ket c'hoant labourat ivez (mais ceux-là ne veulent pas travailler non plus)

met ar re-seoù 'nez ket c'hoant labourat ivez

[mɛ re'zeo ne kə hwãn la'bu:rəd ie]

mais ceux-là ne veulent pas travailler non plus

Jañ-If Bihan, 1946, Lannuon (dastumet gant Tangi)

Kement-mañ 'deus notennet Jouitteau evit brezhoneg Kerne-Izel, ha gwelet a ra aze « la consistance de cette généralisation [du système d'accord du breton central] en observant un contexte de négation, où les autres verbes de la langue sont forcés à l'accord riche. »

Gwelet 'meump dre ar skwerioù implijet betek-henn ne vez ket graet ar reol-se nemet gant sujedoù en trede gour unan benel (3GUb), kentañ gour lies (1GL) ha trede gour lies (3GL). Evit ar pezh a sell ar 1GL omp pell-mat deus un implij sistematek deus ar reol. Darn a ra ordinal, darn all gwech ebet. Ar memes den zo kat d'ober gant an daou stumm, evel er skwer-mañ (den ganet e 1933) :

ha goude, ni 'nije ur grampouezhenn ganti (et après nous avions une crêpe avec elle)

ha goude ni 'nije ur grampouezhenn ganti

[a 'gu:de nim niʒe grɑ̃m'pwɛn gɑ̃nti]

et après nous avions une crêpe avec elle

Roje Dollo, 1932, Bear (dastumet gant Tangi)

oh ya, ni 'meump gwelet traoù (oh oui, nous en avons vu des choses)

oh ya, ni 'meump gwelet traoù

[o jɑ nim mœm 'gwɛlət trɛw]

oh oui, nous en avons vu des choses

Roje Dollo, 1932, Bear (dastumet gant Tangi)

Er c'hontrefed na 'meump skwer ebet evit ar pezh a sell ar c'hentañ hag an eil gour unan, nag an eil gour lies. Bet eo bet implijet koulskoude ar reol d'ur c'houlz bennak er gourioù-se. Kement-mañ a vez diskwelet 'ba ar c'hontadennoù dastumet gant Fañch An Uhel (da welet an notenn p. 217, Kontadennoù ar bobl 3, « En Trégor, on utilise parfois la 3e personne singulier “en deus, en deveus” bien que ce soit une autre personne. Ici “Te en deveus graet an taol” = “Te ac'h eus graet an taol” » [TdA]).

Gwelet 'meump aze emañ reol akord ar verb kaout o cheñch, en ur heul verboù all ar yezh. Domaj e vefe ober fae war ar poent-se o vezañ ma vez kavet 'ba pep rannyezh. Kement ha ken bihan ma lâr Plourin eo « la norme orale, au moins dans une bonne moitié Est du domaine bretonnant, si ce n'est partout. » (Plourin, idem).

Tangi YEKEL, meurzh 2017


War-lerc'h ur sujed en 3GUb :

met Annaig 'deus lâret eu... 'neus lâret da Frederique eu...

[mɛ anaˈig døz lɑːt ə - nøz ˈlɑːt tə fʁedeˈʁik ə]

mais Annaig a dit eu... a dit à Frédérique euh...

Lusien Karluer, 1928, Bear (dastumet gant Tangi)

met soñjal a raen « oh met ! hi 'deus bet moarvat ! » non ? ha goull ganti hag-eñ 'deus bet ur chut, goull ganti ! me... me 'meus soñjet se herie beure, « moarvat 'deus bet ar chut-se neuze ! », ha goude 'h eo deut da soñj din, james Frédérique 'dije bet ur machin evel-se

[mɛ ˈʒɔ̃ːʒ ə ʁɛn - o mɛ - hi døz bed maˈhɑt - nɔ̃ - a gul ˈgɑ̃nti gẽ døz be ˈʃyt - gul ˈgɑ̃ti - me me møs ˈʃɔ̃ːʒə ze ˈhɛje ˈbœːʁə - maˈhɑd døz be ˈʃytse ˈnœːhe - a ˈguːde e̞ dœd də ʒɔ̃ːs tĩ - ˈʒɑ̃məs fʁedeʁik diʒe bed ˈmɑʃin viˈse̞]

mais je pensais, « oh mais ! elle a eu certainement ! » non ? et demande-lui si elle a eu une tétine, demande-lui ! moi... j'ai pensé ça ce matin, « sans doute a-t-elle eu cette tétine-là alors ! », et après je me suis rappelé, jamais Frédérique n'aurait eu un truc comme ça

Lusien Karluer, 1928, Bear (dastumet gant Tangi)

!!!

(dastumet gant Tangi)

Rejin 'neus labour c'hoazh

['reʒin nøz 'lɑ:bur hwɑs]

Régine a encore du travail [un emploi]

Selina Jagin, 1920, Bear (dastumet gant Tangi)

eñ 'neus ket, hi 'deus tri

[ẽ: nøs kət hi døs tri:]

il n'en a pas et elle en a trois

Ifig Bihan, 1915, Bear (dastumet gant Tangi)

n'eus ket nemet unan ken, homañ 'neus chañs

[nøs kə mɛd yn ken 'homɑ̃ nøs ʃɑ̃:s]

il n'y en a plus qu'une, celle-ci a de la chance [poule]

Selina Jagin, 1920, Bear (dastumet gant Tangi)

Lucienne 'neus

[ly’sjɛn nøs]

Lucienne en a [des œufs]

Selina Jagin, 1920, Bear (dastumet gant Tangi)

Lucienne 'neus ivez

[ly’sjɛn nøz 'ije]

Lucienne a aussi

Frañswa ar Bihan, 1931, Bear (dastumet gant Tangi)

Lucienne 'nez an Telegram ivez hañ ?

['lysjɛn ne te'legram 'ije ɑ̃]

Lucienne a le Télégramme aussi hein ?

Frañswa ar Bihan, 1931, Bear (dastumet gant Tangi)

hoñ 'nez amzer

[hɔ̃: ne 'ɑ̃mzər]

elle a du temps

Frañswa ar Bihan, 1931, Bear (dastumet gant Tangi)

hi 'da kemeret ar menaj war-lerc'h ar reoù gozh kwa

[hi: da ke’merɛd ’me:naʃ war’lɛrh rew go:s kwa]

elle avait repris la ferme à la suite des anciens

Ifig Bihan, 1915, Bear (dastumet gant Tangi)

ha 'h eo he mamm 'neva lâret dezhi

[a hɛ i mɑ̃m neva 'lɑ:rɛd dɛj]

et c'est sa mère qui lui avait dit

Ivet Aofred, 1931, Bear (dastumet gant Tangi)

ha hoñ 'dea roet ma anv dezhañ

[a hɔ̃: dea ro: ma 'hɑ̃:no deɑ̃]

et elle lui avait donné mon nom

Frañswa ar Bihan, 1931, Bear (dastumet gant Tangi)

Marie 'na roet...

['mari na 'roəd]

Marie m'avait donné...

Lusien Karluer, 1928, Bear (dastumet gant Tangi)

!!!

(dastumet gant Tangi)

Rejin 'no ket neuze

[re’ʒin no kə 'nœhe]

Régine n'aura pas alors

Selina Jagin, 1920, Bear (dastumet gant Tangi)


War-lerc'h ur sujed en 1GL :

ni 'no finiet tamm mat a-raok ar reoù all

[nim no fi'niət tɑ̃'mɑt ro:g ə rew al]

nous aurons fini largement avant les autres

Lusien Karluer, 1928, Bear (dastumet gant Tangi)

ha goude ni 'nije ur grampouezhenn ganti

[a 'gu:de nim niʒe grɑ̃m'pwɛn gɑ̃nti]

et après nous avions une crêpe avec elle

Roje Dollo, 1932, Bear (dastumet gant Tangi)

met ni 'nije aon deus tout an traoù se

[mɛ nim niʒe 'owən dəs tut trɛw ze]

mais nous avions peur de toutes ces choses-là

Roje Dollo, 1932, Bear (dastumet gant Tangi)

ni 'neus desket se hep goût dimp

[nim nøz 'diskə ze hep kut tim]

nous avons appris ça sans le savoir

Selina Jagin, 1920, Bear (dastumet gant Tangi)

ni 'meump adgraet ar vilin

[nim mɔ̃m 'hɑdgwɛt 'vi:lin]

nous avons refait [rénové] le moulin

Jañ-Pier Ar C'hamm, 1948, Sant Laorañs (dastumet gant Tangi)

ni 'meump adgraet ar rod

[nim mɔ̃m 'hɑdgwɛt ro:d]

nous avons refait la roue

Jañ-Pier Ar C'hamm, 1948, Sant Laorañs (dastumet gant Tangi)

Jean ha me 'meump bet labour oc'h ober ar rod-se

[ʒɑ̃: a me mɔ̃m be 'lɑ:bur ho:r 'ro:tse]

Jean et moi avions eu du travail pour faire cette roue-là

Jañ-Pier Ar C'hamm, 1948, Sant Laorañs (dastumet gant Tangi)

oh ya, ni 'meump gwelet traoù

[o jɑ nim mœm 'gwɛlət trɛw]

oh oui, nous en avons vu des choses

Roje Dollo, 1932, Bear (dastumet gant Tangi)

ha ni 'mamp derc'het ar varrenn, 'mamp graet, hon (?) zud

[a mym mɔ̃m 'dɛrhɛd 'bɑɾɛn mɔ̃m gwɛt mɔ̃m zyt]

et nous avions tenu la barre, nous avions fait, nos (?) parents

???

Michel Talgen, 1951, Bear (dastumet gant Tangi)

ni 'nije pevar c'hilometr d'ober goude oa fin ar skol

[nim niʒe 'pɛwar gilo'mɛt to:r 'gu:de wa fin sko:l]

nous avions quatre kilomètre à faire après que l'école soit finie

Ifig Bihan, 1915, Bear (dastumet gant Tangi)

ni 'no finiet tamm mat a-raok ar reoù all

[nim no fi'niət tɑ̃'mɑt ro:g ə rew al]

nous aurons fini largement avant les autres

Lusien Karluer, 1928, Bear (dastumet gant Tangi)


War-lerc'h ur sujed en 3GL :

reoù 'neva paperoù

[rew neva pa'pe:ro]

ceux qui avaient des papiers

Ifig Raoul, 1933, Bear (dastumet gant Tangi)

Antoine ha ma breur 'na adgraet an daou... an daou maout-se kwa

[ɑ̃'twɑn a mɑ vrœ:r na 'hɑdgwɛd ən dow ən dow mowt se kwa]

Antoine et mon frère avaient refait ces deux... ces deux poutres de cloches-là quoi

Ifig Raoul, 1933, Bear (dastumet gant Tangi)

int 'neus devoarioù d'ober

[iɲ nøz dø'vwɑ:rjo do:r]

ils ont des devoirs à faire

Selina Jagin, 1920, Bear (dastumet gant Tangi)

ar saout 'nevez aer, kazi tout hein

[zɔwd neve ɛ:r 'kɑhe tud ɛ̃]

les vaches ont de l'air, presque toutes hein [elles ne sont pas confinées]

Roje Dollo, 1932, Bear (dastumet gant Tangi)

ar medesined 'na goulet kwa

[mœdœ'sinəd na 'gu:lət kwa]

les médecins avaient demandé quoi

Ifig Bihan, 1915, Bear (dastumet gant Tangi)

ar re-se 'na graet dezhe en em...

['rehe nɑ gwɛt tɛ: nɔ̃n]

ceux-là les avaient fait se [rencontrer]

Frañswa ar Bihan, 1931, Bear (dastumet gant Tangi)

tout 'da lâret dezhi

[tud dɑ 'lɑ:rət tɛj]

ils lui avaient tous dit

Ivet Aofred, 1931, Bear (dastumet gant Tangi)

met ar vugale 'nije aon

[mɛ vy'gɑ:le niʒe 'owən]

mais les enfants avaient peur

Ivet Aofred, 1931, Bear (dastumet gant Tangi)