Penaos implijout an araogenn nemet ?

Techet e vezer, e degouezhioù zo, da dreiñ ar ger galleg que gant ar ger brezhoneg nemet. En gwirionez 'h eo un tamm mat dishañval implij nemet en brezhoneg deus implij que en galleg, hag alese moarvat e teu ar faotennoù a vez lennet pe klevet a-wechoù, ha kavet e vez frazennoù hag a lavar ar c'hontrefet naet eus ar pezh a oa c'hoant da lavaret. Gant-se 'meus bet c'hoant, evit gwelet sklaeroc'h, d'ober ur sintezenn deus ar pezh 'meus lennet war ar sujed-se, diwar pennadoù skrivet gant T. Yekel war al lec'hienn-mañ, studiadennoù graet war ar poent-se ha skwerioù tennet deus hom dastumad ha deus al levrioù.

Studiet e vo implijoù ar ger nemet evel araogenn (préposition). Laosket e vo an implijoù all a-gostez (stagell kenurzhiañ hag isurzhiañ [conjonction de coordination et de subordination], ken nemet, nemet ha…).

1. E-barzh ur frazenn er stumm ya

Pa vez implijet nemet en ur frazenn er stumm ya (phrase affirmative) e renker treiñ anezhañ en galleg gant sauf, excepté, si ce n'est, moins, da lavaret eo e vez laket ar pezh zo war-lerc'h nemet er-maez eus ar pezh a lavar ar verb. Degas a ra Y.F. Dupuy da soñj dimp e c'hall nemet, en degouezh-se, bezañ ramplaset gant estreget / estroc'h evit pe war-bouez.

Brezhoneg Bro-Vear
– Ha 'oant tout 'met hini Nice.
– Tout emaint en retret 'met Rejin.
– Met piv zo kaoz 'met ar reoù yaouank ?

Ernest ar Barzig (Buhez ha Faltazi) – Nao bihan a oe […], fesonet mad toud nemet an hini diweza.

Yeun ar Gow (E skeud tour bras Sant-Jermen) – C'hwi e ar gwella war-lerc'h Loig ha Loig a oa ar falla nemet un !

Jules Gros (Trésor du breton parlé) – Hanter-kant skoed am-oa bet nemed ar mad diwarno.

Goulc'han Kervella (Laenneg medisin) – Div eur-horolaj skol e ra eno bemdez nemet da Yaou ha da Sul.

Louis Le Clerc (Ma beaj Jeruzalem) – Dierc'hen 'hed ar bla, nemet epad ar goanv.

2. E-barzh ur frazenn er stumm nac'h

Pa vez implijet nemet en ur frazenn er stumm nac'h (phrase négative) e c'haller treiñ anezhañ e galleg gant que, met gwelloc'h eo derc'hen soñj penaos « en gwirionez, ez eo ar stroll ne… que… a vez troet gant ne… nemet… », gouez da Y. Gerven (« Levezon… »). Ha da diwall zo memes tra pa vez implijet ket asambles gant nemet (gwelet pelloc'h al lodenn 2.3).

Evezhiadenn : goude nemet e c'haller implijout an droienn a-gement ; gwelet ar frazennoù-skwer er pennad diwar an islavarennoù anv-gwan (lodenn 4) ha war hom forum.

2.1. Nemet e-unan

Seblant a ra bezañ ar stumm implijet ar muiañ el lennegezh. Klevet e vez ivez er yezh komzet.

Brezhoneg Bro-Vear
– Eñ 'ra 'met se.
– Eñ n'eo mat 'met da glask an tu.
– Hemañ n'eo 'met ur genaoueg.
– Me 'mije 'met aon ordin, o welet unan pennbouzellet e-traoñ, sac'h ha tout.

Abeozen (Pevar Skourr Ar Mabinogi) – Ne bad ar breou nemet un devezh.

Fañch al Lay (Bilzig) – N'an-nevoa greet nemet klemm e-pad an noz.

Ernest ar Barzig (Buhez ha Faltazi)
– Evel n'e-noa nemed daou a gezeg […]
– Fiñv ebed nemed ar sachadennou munud a ree war e gorn-butun.

Yeun ar Gow (Kontadennoù Kerne)
– Ne c'houlennan nemet pemp kant lur en holl.
– […] evit bezañ sur n'eus nemedomp da susitañ dezhañ !

Dir-Na-Dor (Pipi Gonto) – Amañ n'an-neus d'on daoulagad nemed tromplezon.

Youenn Drezen (La semana de Fray Arturo) – N'en deus an Enebour nemet stouiñ da zastum e breizhoù eus an druilh.

Anjela Duval (Tad-Kozh Roperz-Huon)
– Na ve nemet dont-ha-mont.
– Ne zeue ar seurezed da welout o zud nemet bep dek vloaz !

Jules Gros (Trésor du breton parlé)
– N'int mad 'med da hoarzin ha da skrignal ha da hoari ar hontrol.
– N'eus eet nemed eur skoed diganin.
– Hounnezh ne oa mann ebet deusonti 'met un tamm kroc'henn.

Pêr Jakez Helias (Biskoaz kemend-all)
– Te, Gwillaouig, n'out nemed eur garotezenn wenn. (BIKA 1)
– En ti-mañ n'eus ganin nemed marhadourez euz an dibab kenta. (BIKA 2)

Louis Le Clerc (Ma beaj Jeruzalem)
– N'hon deuz 'met 'n em lezel da vont war draou.
– Ne ran nemet adlaret ar pez a lare ma amezeien.

Maria Prat (Peziou-c'hoari)
– Ma vefe 'med reou dall eveldon, eh afe ar bed abred a-benn-boual er mor.
– […] ha n'em-eus nemed eun dra da hortoz : ar maro.

Taldir (Eñvorennoù) – Me ne oan nemet ur c'hrennbaotr.

François Vallée (Eñvorennoù beaj) – […] ken n'eo ar Mene-Bre e-skoaz dezho nemet un duriadenn c'hoz.

2.2. Ken + nemet

Gallout a reer implijout ar ger nemet asambles gant ar ger ken. Hervez Y.F. Dupuy e vefe hennezh ar stumm orin. N'eus skwer ebet en hom dastumad. Alies 'neus ar ster ne… plus que.

Jules Gros (Trésor du breton parlé)
– Ar re-se na vevont ken 'met diwar an aluzen. (TDBP4)
– Me n'anavezan ken 'met un den a gement a vez kat da leviañ ar vag-se betek ar porzh. (TDBP4)
– Evid beza digelhiet ne vez ken d'ober nemed lakaad ar godellou war an tu-gin. (TDBP2)

Ernest ar Barzig (Buhez ha Faltazi)
– War-dro eunneg eur goude koan ne oa ken nemete war vale.
– Ne gleve ken nemed he halon o parlampi.

Dir-Na-Dor (Pipi Gonto) – Ne zizalane ken nemet a-boan.

Pêr Jakez Helias (Biskoaz kemend-all) – N'eus ken nemedon o labourad amañ. (BIKA 2)

Maria Prat (Peziou-c'hoari) – Ne vanke ken nemed-se, avad.

François Vallée (Eñvorennoù beaj) – E derou an XIX^vet kantved, ne gonted ken nemet pevar mil-miliad a iwerzhonegerien. […] E 1871 n'oa ken anezho nemet 800 000.

2.3. Ket + nemet

Gallout a reer implijout ar ger nemet asambles gant ar ger ket ivez. Er yezh komzet kentoc'h e vez implijet ar stumm-se. An implij stankañ 'h eo en hom dastumad.

Brezhoneg Bro-Vear
– N'eus ket 'met traoù mat e-barzh.
– N'eus ket 'met son anezhi, ha diouzhtu 'h arrio unan bennak.
– N'eus ket 'met un dra a-gement 'neus keuz.
– 'Oa ket 'met ur menaj bihan.
– Ha 'ma ket 'met hast da welet kein o borpant 'vont kuit.
– A-hend-all 'rin ket 'met debriñ bara.
– 'Teus ket 'met dont amañ da'z merenn.
– Evel-se 'vije ket kaozeet 'met galleg.
– I 'oant ket kat da gaozeal 'met evel 'raent ivez.
– Ha 'oa ket bet 'merti.

Pêr Jakez Helias (Biskoaz kemend-all) – Me, Jakez, ne gredan ket nemed ar pez a welan.

Yann-Fañch Kemener (Hor Yezh niv. 298) – Me zo ganet e-barzh Sant-Trifin, n'eo ket 'met pemp kilometr ac'hanen.

Klerg (Istor burzhudus Don Kic'hote) – Ar c'hemmesk-se n'eo ket mat nemet evit festoù koueriaded o deus ur stomog barrek da esmoliñ mein…

Jean-Yves Plourin (Tammoù gwaskin)
– An hent-kozh ase 'oa ket 'med ur vouilhassenn.
– 'Oan ket 'med pewar bloaz bennag.

Maria Prat (Peziou-c'hoari)
– 'Mije ket kollet nemed unan.
– N'eus ket nemed ar gammed kentañ a gement a goust.

Herve Seubille-Kernaodour
– Ma ne zebrez ket ne vo ket 'met ur skribiton ac'hanout ! (« Geriaoueg Treger », Hor Yezh niv. 189)
– N'oa ket 'merton (nemedon) en-dro dezhi. (« Tro-c'heriaoua e Bro-Dreger », Hor Yezh niv. 150)

Paskal an Intañv (Udora) – N'ho peus ket 'met klask.

Hervez Y.F. Dupuy, ne c'haller ket gouzout pe 'h eo ar ger ken pe 'h eo ar ger ket a vez implijet dre gomz, dre an avani e vez klevet « N'eus ke' 'met… ». Evit hom brezhoneg bepred emañ an diskoulm d'ar gudenn-se er frazennoù ma vez kavet, etre ket ha nemet, ur ger all hag a gomañs gant ur vogalenn. Ur frazenn bennaket evel-se zo en hom dastumad, ma vez klevet D el liammadur, ar pezh a laosk ac'hanomp da glozañ 'h eo ket a vez implijet :

Brezhoneg Bro-Vear
– Kar me 'mije ket ezhomm 'met ur gwele. [ka me mi'ʒe kəd em mɛ 'gwele]
– N'emañ ket aze 'met evit derc'hen an dour. [mɑ̃ kəd 'ɑ:he mɛ wid 'dɛɹhɛn 'du:ɹ]
– N'eus ket arri nemet nav diwar triwec'h. [nœs kəd ɑj mɛ nɑw diwaɹ 'tɾiwah]

Hervez F. Kervella e sinifife ar frazennoù gant ket + nemet ar c'hontrefet deus ar reoù gant nemet e-unan : « Gant NEMET e vez lamet ket : ne ra nemet ober goap ouzhin. Lakaat ket en ur seurt frazenn a vefe lavarout dres ar c'hontrol eus ar pezh a venner reiñ da c'houzout : ne ra ket nemet = ouzhpenn. », met hervez M. Jouitteau (« Bris… ») : « cette interprétation de [Ne V ket nemet] est contraire aux autres sources qui donneraient (2) [frazenn gant ket nemet] comme équivalente à (1) [frazenn gant (ken) nemet]. »

Amañ ar pezh a lavar Y.F. Dupuy : « Lakaat ket en un nac'hadenn ouzhpenn d'ur ger nac'hañ all (EBET, NETRA, BISKOAZH, NEBLEC'H…) a vez graet er yezh komzet gant ar pep brasañ eus an dud ha ne dalv morse ar c'hontrol eus ar frazenn hep ar ger ket enni. » Ar memes tra eveltañ a c'hallomp lavaret diwar frazennoù hom c'horpus.

Ez-etimologel, n'eo ket ket ur ger nac'hañ, met ur ger evit kreñvaat an nac'hadenn (« ked […] est issu du vieux breton ced, don », A. Deshayes), hag e-se n'hallfe ket sañset an droienn ne … ket + nemet bezañ ar c'hontrefet eus an droienn ne … nemet e-unan, ar pezh 'meump gwelet gant ar skwerioù roet a-us, en enep d'ar galleg (gwelet pelloc'h al lodenn 4).

2.4. Penaos treiñ pas que

Penaos lavaret pas que e brezhoneg neuze ? An diskoulm zo roet gant M. Kerrain (« Pour traduire le gallicisme Y a pas que […], voir les prépositions estreget et ouzhpenn. »), Y.F. Dupuy (« Implij estreget pe ouzhpenn. ») ha F. Favereau : « Notez bien cet emploi obligatoire au sens de il n'y a pas que... : ouzhpenn paotred zo ouzh taol (& estreget, estroc'h ewid T / e'id W) il n'y avait pas que des hommes à table, car la structure *ne 'oa ket (ne)met paotred est incorrecte ici ; elle signifie seulement il n'y avait que... »

Gall a reer reiñ fed e vez implijet an div droienn-se e-barzh frazennoù er stumm ya. E Bear, hag e lec'h all, e vez implijet estroc'h evit e-lec'h estreget (gwelet ar frazennoù skwer evit an distagadur).

• OUZHPENN

Brezhoneg Bro-Vear – Ouzhpenn hiniennoù zo, arru zo graet n'onn ket pet.

Frañsez Kervella (Dindan gouriz ar bed) – Ouzhpenn okoume a zo tu avat da dennañ eus ar vro-se.

Yann Fulub Dupuy (Milendall) – Ouzhpenn koant ha yaouank e oa Eva Petridis. Evel am eus lavaret deoc’h, e oa donezonet, mil donezonet.

• ESTREGET / ESTROC'H EVIT

Brezhoneg Bro-Vear
– Hemañ 'ev estroc'h evit dour.
– Estroc'h evit amañ eo kont evel-se.
– Estroc'h evitomp zo o c'hoari.
+ frazennoù all

Ernest ar Barzig
– Poent eo din rei dezi estroh eged dour fresk ha gachen. (Buhez ha Faltazi)
– Galloud a ran eta beza selaouet gand istoh eged ar person e houlennit ganin pellgomz gantañ. (Loeiz Lezongar)

Yann Fulub Dupuy (Milendall)
– Met estreget ganto o-div eo sorbet ma spered er-mare-mañ.
– Gwechall ne raen nemet an dra-se ha bremañ e ran estreget se.

Anjela Duval (Tad-Kozh Roperz-Huon) – Estreget arc'hant a fell evit sevel ti.

Herve Gouédard (Paul Sérusier, ul livour e Breizh) – Displegañ a ra da Sérusier ez eus estreget an Arvor e Breizh.

Jules Gros (Trésor du breton parlé) – Estroh evid (estreged) en ostalerïou e vez cholori.

Maria Prat (Peziou-c'hoari)
– O ! istoh evid filosted az-to d'ober.
– O, istoh evidon a zo.

3. Penaos respont d'ar goulennoù-nac'h gant nemet

Evit respont d'ur goulenn (pe d'ur frazenn) er stumm nac'h savet gant nemet e vez graet evel evit respont da n'eus forzh peseurt goulenn-nac'h, da lavaret eo respont nann pa vez gwir ar frazenn ha (g)eo (pe stummioù all : geus, boa…, gwelet T. Yekel 2016) pa vez c'hoant da dislavaret ar frazenn, ar pezh zo dishañval-mat deus ar galleg.

Brezhoneg Bro-Vear
– N'eo ket 'met pemp eur hanter ?! – Ya ! – Met n'eo ket evel-se 'vez respontet ! « Nann » out sañset lâret !
– N'eus ket 'met bugale aze, nann.
– Ha 'oa ket 'met Frañsizien 'labourat eno ? – Geo, geo, geo, merc'hed rus 'oa ganimp 'labourat ivez.

Pêr Jakez Helias (Biskoaz kemend-all)
– N'am-eus greet nemed an dra-ze, nann. (BIKA 2)
– Ar hig sall, aotrou ? Eur wech ar miz, pa vez mad an traou. – Nemed eur wech ar miz ! – Nann. Re ger eo. (BIKA 3)

Kasetenn Bro-Dreger (miz Gouere 1981)
– Ne oa nemet reoù gozh ? – Boa, boa boa. Un toullad reoù yaouank 'oa, en-dro da dregont vloaz moarvat […].

J.M. Perrot (meneget gant Devri)
– «C’houi neuze, Aotrou, ne gredit nemet ar pez a goumprenit ?» – «Nan zur, hag an holl dud a spered a zo eveldoun.»

Maria Prat (Peziou-c'hoari)
– N'eh-eus ket nemed diou yar ? – Nann, avad ; n'houllan ket kaoud kalz a yer [...]

G. Héliès (meneget gant Devri)
– Goude tout, neketa, n'en em gavo nemet ar pez a blijo gant an Aotrou Doue. – Nan adrazur.

4. Bretonnismes

Deuet eo ar stumm-se da sevel frazennoù gant nemet, ha da respont dezhe, e-barzh galleg ar vro, evel a skriv Herve Lossec en ur pennad diwar-benn ar « Bretonnismes » embannet war Ouest-France d'an 10 a viz Gouere 2010 (ne gav ket din 'neus adkemeret ar skwer-se en e levr Les Bretonnismes) : « “Tu n'as que deux enfants ?” Si tel est le cas, en Basse Bretagne, on répond généralement non, au lieu du oui qui s'impose en français. Explication probable : en breton, la question s'intime souvent à la forme interro-négative et l'on répond « non » si l'on est d'accord avec le contenu de la question. »

Amañ ur frazenn bennaket klevet ganin :

– [Par manque de place dans son appartement,] elle peut pas mettre que une petite table.
– Y a que ça à manger ? – Ben non.
– Y avait que lui à la buvette ? Oh si quand même.

Dishañval eo ar mod d'ober en galleg « ofisiel » : « Il ne boit que de l'eau. » ≠ « Il ne boit pas que de l'eau. » Koulskoude, ez-etimologel n'eo ket pas ur ger nac'hañ met ur ger evit kreñvaat an nac'hadenn (gwelet M. Feltin-Palas), evel ket e brezhoneg (gwelet al lodenn 2.3) : « Je ne sais. » = « Je ne sais pas. » Petra zo kaoz 'h eo dishañval er frazennoù gant que / pas que ?

Sell amañ un tamm displegadenn gant M. Grevisse ha A. Goosse : « Ne… que n'a pas vraiment un sens négatif, puisque cette locution équivaut à seulement. C'est en quelque sorte une négation infirmée. [...] Le sens positif de la construction explique les faits suivants : 1) on emploie et et non ni s'il y a coordination : Le prisonnier ne recevait que du pain ET de l'eau ; — 2) on approuve par oui une phrase avec ne… que et on la conteste par non : Ne prenez-vous que de l'eau ? OUI ou, au contraire, NON ; — 3) cette phrase peut recevoir une forme négative : Je NE bois PAS QUE de l'eau. » Ha pelloc'h : « Ne… pas (ou point) que = ne… pas seulement, emploi qui a reçu incontestablement la pleine sanction de l'usage, malgré des oppositions très vives considérant comme seul légitime ne… pas que = ne… que. […] L'emploi moderne de ne… pas que date de la 2^e moitié du XVIII^e s. […]. Cela résulte du fait que dans ne… que la nuance positive l'a emporté, alors que la langue classique y voyait une négation […] corrigée par une exception. »

Gwechall e oa hañval neuze ar stumm d'ober en galleg deus ar brezhoneg, se zo kaoz e c'haller lenn kement-mañ er pezh-c'hoari Le Bourgeois gentilhomme, skrivet gant Molière (1670) :

Le maître de philosophie. — Par la raison, monsieur, qu'il n'y a, pour s'exprimer, que la prose ou les vers.
Monsieur Jourdain. — Il n'y a que la prose ou les vers ?
Le maître de philosophie. — Non, monsieur. Tout ce qui n'est point prose est vers, et tout ce qui n'est point vers est prose.

5. Levrioù ha pennadoù

Deshayes, Albert, Dictionnaire étymologique du breton, Chasse-Marée, 2003.

Dupuy, Yann Fulup, « Ken... nemet (displegadenn) », devezh-studi KEAV e Plañvour d'ar Sadorn 15 a viz Meurzh 2014.

Favereau, Francis, Grammaire du breton contemporain, Skol Vreizh, 1997.

Feltin-Palas, Michel, « Pas, point, mie, goutte : les trois mousquetaires de la négation », pennad embannet war lec'hienn L'Express d'ar 17 a viz Meurzh 2020.

Gerven, Yann
– « Treiñ an droienn c'halleg ne… que… », pennad embannet e-barzh ar gazetenn Ya d'an 31 a viz Meurzh 2017, da lenn war lec'hienn TES.
– « Nemet : levezon ar galleg », pennad embannet e-barzh ar gazetenn Ya (n'emañ ket an deiziad ganin), da lenn war lec'hienn TES.
Gourmelon, Yvon
– « Nemet - Hepken », e-barzh Notennoù Yezhadur, Al Liamm, 2012.

Grevisse, Maurice et Goosse, André, Le Bon Usage (14^e édition), De Boeck Duculot, 2007.

Jouitteau, Mélanie
– « Nemet », pennad war al lec'hienn arbres.iker.cnrs.fr.
– « Bris de concordance négative », pennad war al lec'hienn arbres.iker.cnrs.fr.

Kerrain, Mark, Gwellaat a ran ma brezhoneg. Ar fazioù stankañ (embannadur kresket, Meurzh 2008), Embannadurioù ar Sav-Heol, 2007-2008.

Kervella, Frañsez, Yezhadur bras ar brezhoneg, Al Liamm, 1995 (embannet evit ar wech kentañ gant ti Skridoù Breizh e 1947).

Yekel, Tangi
– « Respont d'ur goulenn-nac'h », pennad war al lec'hienn www.brezhonegbrovear.bzh, d'ar 24 a viz Genver 2016.
– « An nac'hañ », pennad war al lec'hienn www.brezhonegbrovear.bzh, d'an 11 a viz Here 2019.

Riwal Georgelin, miz Kerdu 2020